Οι τάσεις και τα ρεύματα

Αντί να προσπαθούμε να καθορίσουμε αν η αριστερά είναι αυτό που υποστηρίζει ότι είναι, να στοχαστούμε για τη φύση της, να ζητήσουμε την ομοιογένειά της ή να πούμε τι πρέπει να κάνει, είναι αναμφίβολα πιο ορθό να εξετάσουμε την εξέλιξή της με αφετηρία τη δεκαετία του 80.

Πράγματι, από εκείνη τη στιγμή και έπειτα αποσταθεροποιήθηκαν βαθιά εκείνες που ήταν οι κύριες συνιστώσες της αριστεράς στη διάρκεια του εικοστού αιώνα. Το 1989 ο κομμουνισμός -ορθόδοξος ή μεταρρυθμιστικός- ήδη εξασθενημένος στην προηγούμενη περίοδο, υπέστη μια παταγώδη ήττα που σηματοδοτεί την ιστορική του αποτυχία.

Ταυτόχρονα, μπαίνει σε κρίση -για διαφορετικούς, όμως, λόγους- και ο σοσιαλισμός, ο οποίος στη δυτική Ευρώπη είχε πάρει διάφορες μορφές, με χρονολογικές διαδρομές και εξελίξεις που ποικίλλουν από τη μια χώρα στην άλλη.

*Τα κυριότερα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα, αφού αναθεώρησαν το αρχικό τους πρόγραμμα, απαρνούμενα την επανάσταση, την κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής και τον κεντρικό ρόλο της εργατικής τάξης, συνέβαλαν αποφασιστικά (αλλά όχι αποκλειστικά) στην ενίσχυση της δημοκρατίας και κυρίως στην οικοδόμηση ενός ισχυρού κοινωνικού κράτους, που άλλαξε τη φυσιογνωμία της Ευρώπης και των Ευρωπαίων μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.

Αυτά τα θαυμαστά επιτεύγματα σημαδεύτηκαν τότε από μιαν αντιφατική διαδικασία: Από τη μια μεριά, η επιτυχία που είχαν στην κοινή γνώμη -συμπεριλαμβανόμενου και ενός σημαντικού τμήματος της δεξιάς- αποδυνάμωσε το σοσιαλισμό. Από την άλλη μεριά, τα θεμέλια του κράτους πρόνοιας κλονίστηκαν από την παγκοσμιοποίηση, από μια Ευρωπαϊκή Ενωση που τείνει όλο και περισσότερο προς την απορρύθμιση, από την επικράτηση της νεοφιλελεύθερης σκέψης και από τους μετασχηματισμούς που έγιναν στις όλο και πιο ατομικιστικές μεταβιομηχανικές κοινωνίες.

*Οι μετασχηματισμοί αυτοί τροφοδοτούν αντινομικές διεκδικήσεις όχι μόνον από τους κλασικούς πρωταγωνιστές -μισθωτούς εργαζόμενους, συνδικαλιστικές οργανώσεις, αλλά και από νέα υποκείμενα που προσέγγισαν τη δημόσια σφαίρα: τις γυναίκες, τους οικολόγους, τους άνεργους, τους προσωρινά απασχολούμενους, τους μετανάστες.

Ολοι αυτοί ζητούν ταυτόχρονα περισσότερη προστασία και λιγότερο κράτος, περισσότερη κοινωνική πολιτική και λιγότερους φόρους, ισότητα και ελευθερία, αναγνώριση πρωτόγνωρων συλλογικών δικαιωμάτων και σεβασμό των ατομικών επιλογών, αποδοχή των διαφορών και αυταρχικές εξάρσεις, άνοιγμα στον ευρύτερο κόσμο και ξενόφοβη αναδίπλωση, ανεκτικότητα και φόβο μπροστά στην ανασφάλεια.

*Από εδώ προκύπτει ότι το κράτος πρόνοιας δεν είναι πλέον αποκλειστικό γνώρισμα των σοσιαλιστών, ούτε και μπορεί να παραμένει αμετάβλητο.

*Από τη μια μεριά αυτοί οι μετασχηματισμοί ενίσχυσαν την ενότητα της αριστεράς στην Ευρώπη, ταυτόχρονα όμως έκαναν πιο έντονες τις ρήξεις. Η ενότητα της αριστεράς εδραιώθηκε, για παράδειγμα, χάρη στο γεγονός ότι η μετωπική αντιπαράθεση μεταξύ επαναστατών και μεταρρυθμιστών αμβλύνθηκε σημαντικά, αν και δεν εξαφανίστηκε.

*Από την άλλη μεριά, οι διαιρέσεις της αριστεράς βάθυναν με την εμφάνιση τεσσάρων μεγάλων προσανατολισμών, που αποτελούν έκφραση διαφορετικών ευαισθησιών, για να απαντήσει η αριστερά στις νέες προκλήσεις και να αντιμετωπίσει τη δεξιά και την ακροδεξιά.

*Στη ριζοσπαστική αριστερά τα νεοκομμουνιστικά ρεύματα συνδέονται με ένα γαλαξία κινημάτων διαμαρτυρίας που αποστρέφονται την παγκοσμιοποίηση, τον εθνικισμό, την αριστερά που «διαχειρίζεται το σύστημα», την Ευρώπη· που υποστηρίζουν τους εργαζόμενους και πιστεύουν στη ρήξη, στην εναλλακτική λύση, στην ουτοπία.

*Η συντηρητική αριστερά, πολύ δύσπιστη απέναντι στην αγορά και όλο και περισσότερο κριτική απέναντι στην Ευρώπη, διακηρύσσει την αναγκαιότητα της επιστροφής στις αρχές του σοσιαλισμού και ιδιαίτερα στο «όλα κρατικά» και στις εθνικοποιήσεις -θέση αυτή η τελευταία που οδηγεί όμως συχνά σε μιαν εθνικιστική παρέκκλιση.

*Η ανανεωτική αριστερά προσπαθεί να εκσυγχρονιστεί προάγοντας τη σοσιαλδημοκρατική παράδοση, για παράδειγμα με την τάση να εξαγγέλλει υψηλά επίπεδα φορολογίας, ισχυρούς κοινωνικούς εταίρους, την κοινωνική Ευρώπη, ένα εκσυγχρονισμένο κράτος και την εισαγωγή διαδικασιών ρύθμισης της παγκοσμιοποίησης και της αγοράς.

*Τέλος, η σοσιαλφιλελεύθερη αριστερά σκοπεύει να υπερβεί τα κλασικά σύνορα του σοσιαλισμού. Με πρόθεση να εκμεταλλευτεί τις δυνατότητες της αγοράς, περιορίζει τις παρεμβάσεις του κράτους, επαναπροσδιορίζει την ισότητα ως κομβική έννοια για την αριστερά, υπογραμμίζει το θεμελιώδη ρόλο της ελευθερίας και του ατόμου, τονίζει τη σημασία του προβλήματος της ασφάλειας, αλλά και εκείνου της οργάνωσης της αλληλεγγύης και της υποστήριξης των φτωχότερων στρωμάτων κ.λπ.

Ολοι οι συνδυασμοί -συγκλίσεις και αποκλίσεις, συμμαχίες και συγκρούσεις- παράγονται μεταξύ αυτών των ευαισθησιών, που συχνά είναι διαιρεμένες ακόμα και στο εσωτερικό τους (για παράδειγμα, για το ζήτημα της Ευρώπης) και που απευθύνονται σε διαφορετικούς τομείς του πληθυσμού.

*Στο σύνολό τους αυτές οι τάσεις συνθέτουν την εικόνα μιας αριστεράς εξαιρετικά κατακερματισμένης. Στη Γαλλία, για παράδειγμα, οι τροτσκιστές τοποθετούνται στην περιοχή της ριζοσπαστικής αριστεράς. Το Κομμουνιστικό Κόμμα βρίσκεται μεταξύ ριζοσπαστικής και συντηρητικής αριστεράς, ενώ το Σοσιαλιστικό Κόμμα περιλαμβάνει στις γραμμές του και τα τέσσερα ρεύματα, μεταξύ των οποίων το σοσιαλφιλελεύθερο είναι υπερβολικά μειοψηφικό.

*Στην Ιταλία η Κομμουνιστική Επανίδρυση ταλαντεύεται μεταξύ της ριζοσπαστικής και της συντηρητικής αριστεράς, ενώ οι Δημοκράτες της Αριστεράς τείνουν να αμφιταλαντεύονται μεταξύ της ανανέωσης μέσα στη συνέχεια και του σοσιαλφιλελευθερισμού.