Η μαντίλα, η δίψα για αλλαγή και η παιδαγωγική του τρόμου
Χριστίνα Πάντζου, Η Εφημερίδα των Συντακτών, Δημοσιευμένο: 2022-12-15
H μαντίλα στάθηκε η σπίθα που πυροδότησε τη μεγαλύτερη πρόκληση που έχει να αντιμετωπίσει η Ισλαμική Δημοκρατία του Ιράν από το 2009, όταν εκατοντάδες χιλιάδες πολίτες βγήκαν στους δρόμους καταγγέλλοντας νοθεία. Ένα κομμάτι πανί ενσάρκωσε τόσο τη δυσαρέσκεια και την οργή που συσσωρεύει μεγάλο μέρος της κοινωνίας στη χώρα, ώστε γενικεύτηκαν οι διαμαρτυρίες έχοντας πλέον και πολιτικό υπόβαθρο (να αλλάξει το σύστημα), αλλά και οικονομικό: ο πληθωρισμός τρέχει φέτος με 50%, την ώρα που το 60% του πληθυσμού ζει στο όριο της φτώχειας κι ένα 20% στην απόλυτη ένδεια.
Γιατί το χιτζάμπ δεν είναι ένα απλό θρησκευτικό σύμβολο, αλλά ένα έμβλημα που έχει εκφράσει διαφορετικές πολιτικές αντιλήψεις στην πρόσφατη ιστορία της χώρας και του οποίου οι διαφορετικές συνεκδοχές αποτελούν ένα αφήγημα προσδοκιών, διαψεύσεων και αγώνων.
Το 1979, λίγο μετά την επανάσταση που έφερε το τέλος της δυναστείας των Παχλεβί, ο βραβευμένος δημοσιογράφος της Libération, Μαρκ Κράβετς, συνάντησε στην Τεχεράνη τη Νασρίν Τ., μια σπουδαγμένη σε Ιταλία και ΗΠΑ αρχιτεκτόνισσα, προσκείμενη στους μαρξιστικούς κύκλους, διανοούμενη με καλοπληρωμένη ως τότε δουλειά, που επέλεξε να φορέσει τη μαντίλα. Ακτιβίστρια, μέλος εκείνης της ιρανικής κοσμικής και ριζοσπαστικής Αριστεράς που συμμετείχε στην επανάσταση και συμπύκνωσε όλες τις πολύχρονες μορφές αντίστασης κατά της δικτατορίας, η Νασρίν Τ. εξηγούσε πως η μαντίλα σήμαινε για εκείνη -και για χιλιάδες γυναίκες σαν κι αυτήν- απελευθέρωση και διεκδίκηση της ίδιας της πολιτιστικής της ταυτότητας, περιλαμβανομένου του ισλαμικού στοιχείου, που θεωρούσε πολιτιστικό και όχι θρησκευτικό. Η χρήση της μαντίλας έγινε, ακόμη και πριν από την πτώση του σάχη, ένα σύμβολο αντίστασης των γυναικών απέναντι στην επιταγή «δυτικοποίησης» που επέβαλε το διεφθαρμένο καθεστώς με τη στήριξη των ΗΠΑ, σα μια βιτρίνα δήθεν εκσυχρονισμού, που όμως κατέστειλε κάθε αυθεντική έκφραση δημοκρατίας και ελευθερίας.
43 χρόνια μετά, η μαντίλα κατέληξε «σύμβολο τεράστιας εξουσίας και ένα από τα βασικά ερείσματα για τη ρύθμιση των κοινωνικών σχέσεων και για τον πειθαναγκασμό των γυναικών στο πλαίσιο του ιρανικού ισλαμισμού», σύμφωνα με τον αναλυτή Ντανιέλ Κέρσφελντ. Όπως έδειξε ρεπορτάζ στις αρχές του φετινού Δεκεμβρίου, όταν ο ανταποκριτής της Libération Ντον Αλφόν συνάντησε στην Τεχεράνη μια άλλη Νασρίν. Μια 22χρονη που -όπως επτά στις 10 Ιρανές- έχει πετάξει τη μαντίλα της και έχει βγει στους δρόμους μετά τις 16 Σεπτεμβρίου, όταν πέθανε η Μαχσά Αμινί έπειτα από σύλληψή της από την αστυνομία ηθών για «ανάρμοστη χρήση της μαντίλας». Η Νασρίν είναι εκπρόσωπος των γυναικών και των κοριτσιών της αποκαλούμενης γενιάς Ζ, που δεν έχουν καμία επαφή με την επανάσταση του 1979 ή τον πόλεμο στο Ιράκ, αλλά βγήκαν μαζικά στους δρόμους διεκδικώντας να ζήσουν σε μια σύγχρονη κοινωνία. Τόσο μαζικά που σύμφωνα με την ίδια τη διοίκηση των Φρουρών της Επανάστασης τον Οκτώβριο, η πλειονότητα των διαδηλωτών που είχαν συλληφθεί ως τότε ήταν 15 ετών. Αυτή η Νασρίν, φοιτήτρια χωρίς πολιτικές καταβολές, απορρίπτει το «σύμβολο αντίστασης» της άλλης Νασρίν, βλέποντας σε αυτό το έμβλημα της ανελευθερίας ενός θεοκρατικού καθεστώτος που δεν αποδέχεται κριτική, διαφορετικότητα, δικαίωμα στην επιλογή και τον αυτοπροσδιορισμό. Τρεις μήνες τώρα βρίσκεται στους δρόμους φωνάζοντας «Γυναίκα, Ζωή, Ελευθερία».
Ένα σύνθημα και ένα κίνημα άκρως πολιτικό
Το σύνθημα «Γυναίκα, Ζωή, Ελευθερία» έγραψε στον τοίχο του κελιού της στις διαβόητες φυλακές Εβίν η Σιρίν Αλάμ Χολί, Κούρδισσα πολιτική κρατούμενη, που οι Αρχές εκτέλεσαν το 2010. Σε αυτό το κολαστήριο, κέντρο βασανιστηρίων, βιασμών κι εκτελέσεων, σήμερα στοιβάζονται πολλοί από τους συλληφθέντες διαδηλωτές και διαδηλώτριες. Αυτοί που σήμερα «διεκδικούν μια αλλαγή καθεστώτος και όχι μια επιστροφή στο παρελθόν», όπως σχολιάζει μια άλλη Νασρίν: η Νασρίν Σοντουντέ, δικηγόρος και υπέρμαχος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η οποία έχει υπερασπιστεί αντιστασιακούς και γυναίκες που διώχθηκαν επειδή τόλμησαν να βγάλουν τη μαντίλα τους. Πολιτική κρατούμενη σήμερα, μετά τη σύλληψή της το 2018, καταδικάστηκε για κατασκοπία, προπαγάνδα και προσβολή του ανώτατου θρησκευτικού ηγέτη σε κάθειρξη 38 ετών και σε 148 μαστιγώματα.
Η περιπέτειά της είναι ένα κλασικό παράδειγμα του πώς το ιρανικό καθεστώς κυβερνά με τον φόβο. Αλλά όλα δείχνουν πως ο φόβος αρχίζει και ξεπερνιέται. Σύμφωνα με την οργάνωση ανθρωπίνων δικαιωμάτων HRANA, ως την Κυριακή είχαν σκοτωθεί 488 διαδηλωτές (ανάμεσά τους 68 ανήλικοι), περισσότεροι από 18.250 έχουν συλληφθεί, 11 έχουν καταδικαστεί σε θάνατο και δύο εκτελέστηκαν ήδη. Ο δεύτερος, ο 23χρονος Ματζιντρεζά Ραχναβάρντ, απαγχονίστηκε δημόσια: τον κρέμασαν από γερανό με τα χέρια και τα πόδια δεμένα και μαύρη κουκούλα στο πρόσωπο στην πλατεία της πόλης Μασχάντ. Η παιδαγωγική του τρόμου (εκτελέσεις, μαστιγώματα, λιθοβολισμοί, διαπόμπευση) απαιτεί τη δημόσια θέα για να λειτουργήσει παραδειγματικά. Αλλά αυτές οι φρικαλεότητες, αντί να αποτρέπουν τους διαδηλωτές, τους κάνουν ακόμη πιο μαχητικούς.
Ηρωίδες της χρονιάς κατά το περιοδικό Time για τη μάχη τους για την ελευθερία, οι γυναίκες του Ιράν έφεραν στο προσκήνιο ένα κίνημα αμφισβήτησης και μαχητικότητας που θα μπορούσε να αλλάξει πολλά. Αλλά προς το παρόν, δεν υπάρχουν τέτοια δείγματα από ένα καθεστώς που εκλαμβάνει ως «εθνική υπονόμευση» την όποια υποχώρηση.
«Δεν υπάρχει καμία επίσημη επιβεβαίωση ότι διαλύθηκε η αστυνομία των ηθών. Η ανακοίνωση ήταν προπέτασμα καπνού. Κι ακόμη κι αν την καταργούσαν, δεν έχει αλλάξει τίποτα ως προς την υποχρεωτική χρήση της μαντίλας. Άλλωστε, τον περασμένο μήνα, αξιωματούχοι ανακοίνωσαν πως εφεξής θα χρησιμοποιούν κάμερες για να καταγράφουν και να τακτοποιούν γυναίκες με ανάρμοστη ενδυμασία», λέει η Τζάσμιν Ράμσι, υποδιευθύντρια του Κέντρου για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα στο Ιράν. «Η μαντίλα έγινε εργαλείο πολιτικής καταπίεσης μετά την επανάσταση του 1979, είναι ένας από τους πυλώνες της κι έκτοτε όλες οι γυναίκες υποχρεώνονται να φέρουν χιτζάμπ. Πολύ δύσκολα θα αλλάξει αυτό. Γιατί αν ξαφνικά οι ηγέτες της χώρας τούς βγάλουν τη μαντίλα, είναι σαν να αναγνωρίζουν πως η επανάσταση απέτυχε».
Το δήλωσε ρητά ο Χοσεΐν Τζαλαλί, επικεφαλής της Επιτροπής Πολιτισμού του ιρανικού Κοινοβουλίου: «Η πτώση του χιτζάμπ είναι η πτώση της σημαίας της Ισλαμικής Δημοκρατίας».
Γιατί το χιτζάμπ δεν είναι ένα απλό θρησκευτικό σύμβολο, αλλά ένα έμβλημα που έχει εκφράσει διαφορετικές πολιτικές αντιλήψεις στην πρόσφατη ιστορία της χώρας και του οποίου οι διαφορετικές συνεκδοχές αποτελούν ένα αφήγημα προσδοκιών, διαψεύσεων και αγώνων.
Το 1979, λίγο μετά την επανάσταση που έφερε το τέλος της δυναστείας των Παχλεβί, ο βραβευμένος δημοσιογράφος της Libération, Μαρκ Κράβετς, συνάντησε στην Τεχεράνη τη Νασρίν Τ., μια σπουδαγμένη σε Ιταλία και ΗΠΑ αρχιτεκτόνισσα, προσκείμενη στους μαρξιστικούς κύκλους, διανοούμενη με καλοπληρωμένη ως τότε δουλειά, που επέλεξε να φορέσει τη μαντίλα. Ακτιβίστρια, μέλος εκείνης της ιρανικής κοσμικής και ριζοσπαστικής Αριστεράς που συμμετείχε στην επανάσταση και συμπύκνωσε όλες τις πολύχρονες μορφές αντίστασης κατά της δικτατορίας, η Νασρίν Τ. εξηγούσε πως η μαντίλα σήμαινε για εκείνη -και για χιλιάδες γυναίκες σαν κι αυτήν- απελευθέρωση και διεκδίκηση της ίδιας της πολιτιστικής της ταυτότητας, περιλαμβανομένου του ισλαμικού στοιχείου, που θεωρούσε πολιτιστικό και όχι θρησκευτικό. Η χρήση της μαντίλας έγινε, ακόμη και πριν από την πτώση του σάχη, ένα σύμβολο αντίστασης των γυναικών απέναντι στην επιταγή «δυτικοποίησης» που επέβαλε το διεφθαρμένο καθεστώς με τη στήριξη των ΗΠΑ, σα μια βιτρίνα δήθεν εκσυχρονισμού, που όμως κατέστειλε κάθε αυθεντική έκφραση δημοκρατίας και ελευθερίας.
43 χρόνια μετά, η μαντίλα κατέληξε «σύμβολο τεράστιας εξουσίας και ένα από τα βασικά ερείσματα για τη ρύθμιση των κοινωνικών σχέσεων και για τον πειθαναγκασμό των γυναικών στο πλαίσιο του ιρανικού ισλαμισμού», σύμφωνα με τον αναλυτή Ντανιέλ Κέρσφελντ. Όπως έδειξε ρεπορτάζ στις αρχές του φετινού Δεκεμβρίου, όταν ο ανταποκριτής της Libération Ντον Αλφόν συνάντησε στην Τεχεράνη μια άλλη Νασρίν. Μια 22χρονη που -όπως επτά στις 10 Ιρανές- έχει πετάξει τη μαντίλα της και έχει βγει στους δρόμους μετά τις 16 Σεπτεμβρίου, όταν πέθανε η Μαχσά Αμινί έπειτα από σύλληψή της από την αστυνομία ηθών για «ανάρμοστη χρήση της μαντίλας». Η Νασρίν είναι εκπρόσωπος των γυναικών και των κοριτσιών της αποκαλούμενης γενιάς Ζ, που δεν έχουν καμία επαφή με την επανάσταση του 1979 ή τον πόλεμο στο Ιράκ, αλλά βγήκαν μαζικά στους δρόμους διεκδικώντας να ζήσουν σε μια σύγχρονη κοινωνία. Τόσο μαζικά που σύμφωνα με την ίδια τη διοίκηση των Φρουρών της Επανάστασης τον Οκτώβριο, η πλειονότητα των διαδηλωτών που είχαν συλληφθεί ως τότε ήταν 15 ετών. Αυτή η Νασρίν, φοιτήτρια χωρίς πολιτικές καταβολές, απορρίπτει το «σύμβολο αντίστασης» της άλλης Νασρίν, βλέποντας σε αυτό το έμβλημα της ανελευθερίας ενός θεοκρατικού καθεστώτος που δεν αποδέχεται κριτική, διαφορετικότητα, δικαίωμα στην επιλογή και τον αυτοπροσδιορισμό. Τρεις μήνες τώρα βρίσκεται στους δρόμους φωνάζοντας «Γυναίκα, Ζωή, Ελευθερία».
Ένα σύνθημα και ένα κίνημα άκρως πολιτικό
Το σύνθημα «Γυναίκα, Ζωή, Ελευθερία» έγραψε στον τοίχο του κελιού της στις διαβόητες φυλακές Εβίν η Σιρίν Αλάμ Χολί, Κούρδισσα πολιτική κρατούμενη, που οι Αρχές εκτέλεσαν το 2010. Σε αυτό το κολαστήριο, κέντρο βασανιστηρίων, βιασμών κι εκτελέσεων, σήμερα στοιβάζονται πολλοί από τους συλληφθέντες διαδηλωτές και διαδηλώτριες. Αυτοί που σήμερα «διεκδικούν μια αλλαγή καθεστώτος και όχι μια επιστροφή στο παρελθόν», όπως σχολιάζει μια άλλη Νασρίν: η Νασρίν Σοντουντέ, δικηγόρος και υπέρμαχος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η οποία έχει υπερασπιστεί αντιστασιακούς και γυναίκες που διώχθηκαν επειδή τόλμησαν να βγάλουν τη μαντίλα τους. Πολιτική κρατούμενη σήμερα, μετά τη σύλληψή της το 2018, καταδικάστηκε για κατασκοπία, προπαγάνδα και προσβολή του ανώτατου θρησκευτικού ηγέτη σε κάθειρξη 38 ετών και σε 148 μαστιγώματα.
Η περιπέτειά της είναι ένα κλασικό παράδειγμα του πώς το ιρανικό καθεστώς κυβερνά με τον φόβο. Αλλά όλα δείχνουν πως ο φόβος αρχίζει και ξεπερνιέται. Σύμφωνα με την οργάνωση ανθρωπίνων δικαιωμάτων HRANA, ως την Κυριακή είχαν σκοτωθεί 488 διαδηλωτές (ανάμεσά τους 68 ανήλικοι), περισσότεροι από 18.250 έχουν συλληφθεί, 11 έχουν καταδικαστεί σε θάνατο και δύο εκτελέστηκαν ήδη. Ο δεύτερος, ο 23χρονος Ματζιντρεζά Ραχναβάρντ, απαγχονίστηκε δημόσια: τον κρέμασαν από γερανό με τα χέρια και τα πόδια δεμένα και μαύρη κουκούλα στο πρόσωπο στην πλατεία της πόλης Μασχάντ. Η παιδαγωγική του τρόμου (εκτελέσεις, μαστιγώματα, λιθοβολισμοί, διαπόμπευση) απαιτεί τη δημόσια θέα για να λειτουργήσει παραδειγματικά. Αλλά αυτές οι φρικαλεότητες, αντί να αποτρέπουν τους διαδηλωτές, τους κάνουν ακόμη πιο μαχητικούς.
Ηρωίδες της χρονιάς κατά το περιοδικό Time για τη μάχη τους για την ελευθερία, οι γυναίκες του Ιράν έφεραν στο προσκήνιο ένα κίνημα αμφισβήτησης και μαχητικότητας που θα μπορούσε να αλλάξει πολλά. Αλλά προς το παρόν, δεν υπάρχουν τέτοια δείγματα από ένα καθεστώς που εκλαμβάνει ως «εθνική υπονόμευση» την όποια υποχώρηση.
«Δεν υπάρχει καμία επίσημη επιβεβαίωση ότι διαλύθηκε η αστυνομία των ηθών. Η ανακοίνωση ήταν προπέτασμα καπνού. Κι ακόμη κι αν την καταργούσαν, δεν έχει αλλάξει τίποτα ως προς την υποχρεωτική χρήση της μαντίλας. Άλλωστε, τον περασμένο μήνα, αξιωματούχοι ανακοίνωσαν πως εφεξής θα χρησιμοποιούν κάμερες για να καταγράφουν και να τακτοποιούν γυναίκες με ανάρμοστη ενδυμασία», λέει η Τζάσμιν Ράμσι, υποδιευθύντρια του Κέντρου για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα στο Ιράν. «Η μαντίλα έγινε εργαλείο πολιτικής καταπίεσης μετά την επανάσταση του 1979, είναι ένας από τους πυλώνες της κι έκτοτε όλες οι γυναίκες υποχρεώνονται να φέρουν χιτζάμπ. Πολύ δύσκολα θα αλλάξει αυτό. Γιατί αν ξαφνικά οι ηγέτες της χώρας τούς βγάλουν τη μαντίλα, είναι σαν να αναγνωρίζουν πως η επανάσταση απέτυχε».
Το δήλωσε ρητά ο Χοσεΐν Τζαλαλί, επικεφαλής της Επιτροπής Πολιτισμού του ιρανικού Κοινοβουλίου: «Η πτώση του χιτζάμπ είναι η πτώση της σημαίας της Ισλαμικής Δημοκρατίας».
