«Οι ακραίες ανισότητες επιβάλλουν ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο»

«Οπως δεν πίστεψα ποτέ το τέλος της Ιστορίας του Φουκουγιάμα, έτσι δεν πιστεύω και το τέλος της παγκοσμιοποίησης. Ισως εισερχόμαστε σε μια νέα φάση της», λέει στην «Εφ.Συν.» η Αζίτα Μπεράρ Αουάντ, πρόεδρος Ερευνητικού Ινστιτούτου του ΟΗΕ για την Κοινωνική Ανάπτυξη (UNRISD), που την ερχόμενη Παρασκευή, 28/4, μιλάει στο Οικονομικό Φόρουμ των Δελφών με θέμα «Γιατί η κοινωνική συμπερίληψη είναι σημαντική και πώς θα την επιτύχουμε», με συνομιλητές τον Ούγγρο οικονομολόγο και πρώην επίτροπο Λάζλο Αντορ και τον διευθυντή του ETERON Γαβριήλ Σακελλαρίδη.

Η κ. Αουάντ, με τεράστια επιστημονική εμπειρία στα θέματα απασχόλησης, απαντά στα ερωτήματα για τις επιπτώσεις της Τεχνητής Νοημοσύνης αλλά και των κρίσεων που διαδέχθηκαν την πανδημία στην παγκόσμια αγορά εργασίας,

● Εκφράζεται μεγάλη ανησυχία από πολλές πλευρές για τις επιπτώσεις της Τεχνητής Νοημοσύνης (A.I.) στην απασχόληση. Πρόσφατα υπολογίστηκε ότι θα επηρεαστούν τουλάχιστον 300 εκατομμύρια θέσεις εργασίας σε μεγάλες οικονομίες. Συμμερίζεστε αυτές τις ανησυχίες;

Οι επιπτώσεις των τεχνολογικών εξελίξεων στην απασχόληση είναι πιο περίπλοκες απ’ ό,τι υποδηλώνουν τέτοιες ισοπεδωτικές αναφορές και πρωτοσέλιδες ειδήσεις. Σε όλη την Iστορία, οι τεχνολογικές εξελίξεις επηρέαζαν την απασχόληση καταστρέφοντας ή εκτοπίζοντας θέσεις εργασίας, αλλά και δημιουργώντας νέες ευκαιρίες απασχόλησης. Η δυσκολία είναι ότι αυτές οι δύο κατευθύνσεις δεν λειτουργούν ταυτόχρονα, αλλά ούτε και στον ίδιο τομέα και για τις ίδιες εργασιακές δεξιότητες. Το σημαντικό είναι με ποιον τρόπο τα οφέλη από την άνοδο της παραγωγικότητας, που προκύπτει σε κάθε κύμα τεχνολογικής προόδου, μοιράζονται στην κοινωνία, ποιος επωμίζεται το κόστος των προσαρμογών και ποιες πολιτικές πρέπει να συνοδεύσουν τέτοιες μεταβάσεις. Συχνά αγνοείται επίσης ότι η δυνατότητα καταστροφής θέσεων εργασίας από μια τεχνολογική εξέλιξη σχετίζεται με την πραγματική υιοθέτησή της από όλες τις επιχειρήσεις και σε όλες τις χώρες. Και γνωρίζουμε ότι η υιοθέτηση της Α.Ι. από μικρότερες εταιρείες, όπως και από αναπτυσσόμενες χώρες είναι αργή και δύσκολη. Αυτό που θα έπρεπε να μας ανησυχεί περισσότερο είναι η αφαίρεση του ανθρώπινου στοιχείου, της «ανθρωπότητας» από ορισμένες λειτουργίες της Α.Ι. Τέτοιες εργασίες που ανατίθενται σε «αλγόριθμους» σε οικονομίες πλατφόρμας, για παράδειγμα, δημιουργούν προβλήματα με τις προκαταλήψεις που είναι ενσωματωμένες, την έλλειψη διαφάνειας και τη δυσκολία οποιασδήποτε διαδικασίας προσφυγής. Είναι, λοιπόν, επείγουσα η ανάπτυξη ρυθμιστικών πλαισίων για την Α.Ι. σε όλες τις πιθανές χρήσεις της και ειδικότερα, η αναβίωση και ο επανασχεδιασμός ενός μηχανισμού συλλογικών διαπραγματεύσεων του 21ου αιώνα για δίκαιη κατανομή των κερδών. Δυστυχώς, στην εξαιρετικά πολωμένη και άνιση ισχύ του κεφαλαίου, ιδίως του πολυεθνικού, από τη μια πλευρά, και της εργασίας από την άλλη, αυτές οι προοπτικές δεν είναι πολύ ελπιδοφόρες στο εγγύς μέλλον.

● Η πανδημία προκάλεσε μεγάλο σοκ στην αγορά εργασίας. Αμέσως μετά ήρθε το σοκ του πληθωρισμού και οι αυξήσεις στις τιμές των βασικών αγαθών. Ποιο είναι το εργασιακό αποτύπωμα αυτών των κρίσεων;

Ολες οι μεγάλες κρίσεις προκαλούν σημαντικές κρίσεις και στην αγορά εργασίας. Και μετά τις κρίσεις υπάρχει μεγάλη χρονική καθυστέρηση στην ανάκαμψη της απασχόλησης. Οι περισσότερες χώρες δεν είχαν ανακάμψει πλήρως, ούτε είχαν επιστρέψει στα προ COVID-19 επίπεδα απασχόλησης, όταν βρέθηκαν μπροστά στα νέα σοκ, τον πληθωρισμό στις αγορές τροφίμων και εμπορευμάτων και ενέργειας, που έχουν οδηγήσει τις μεγάλες κεντρικές τράπεζες σε περιοριστικές πολιτικές. Καθώς δεν υπάρχουν αντίστοιχες αυξήσεις στα εισοδήματα, η άνοδος του κόστους διαβίωσης συμπιέζει τη συνολική ζήτηση, επιδεινώνοντας έτσι την κρίση απασχόλησης. Οι πολιτικές στήριξης των εισοδημάτων και των θέσεων εργασίας είναι πιο περιορισμένες στις αναπτυσσόμενες χώρες, που έχουν συσσωρεύσει σημαντικά ποσά χρέους, εν μέρει για να αντιμετωπίσουν τις επιπτώσεις της πανδημίας. Ο κίνδυνος μιας παγκόσμιας κρίσης χρέους και επιστροφής στις πολιτικές λιτότητας, που θα επιβαρύνουν περαιτέρω τις προοπτικές απασχόλησης, είναι μεγάλος.

Το «κενό απασχόλησης» (έφτασε τα 473 εκατομμύρια άτομα το 2022 παγκοσμίως), η άτυπη απασχόληση (αφορά το 62% του παγκόσμιου εργατικού δυναμικού, περίπου δύο δισεκατομμύρια άτομα) και η εργασιακή φτώχεια είναι δείκτες της κατάστασης της «υγείας» των αγορών εργασίας. Ολοι είχαν επιδεινωθεί σημαντικά με την κρίση του COVID-19, ανέκαμψαν άνισα το 2021 και είναι πιθανόν να επιδεινωθούν ξανά το 2023. Η πρόοδος στη μείωση της φτώχειας που επιτεύχθηκε την προηγούμενη δεκαετία έχει επίσης υποχωρήσει. Η εικόνα ποικίλλει στις διάφορες περιοχές και χώρες, αλλά η κρίση είναι παγκόσμια. Οι αγορές εργασίας παραμένουν ιδιαίτερα άνισες και κατακερματισμένες σε πολλές χώρες, με γυναίκες, νέους και άτομα με χαμηλή ειδίκευση, να σηκώνουν το μεγαλύτερο βάρος.

● Η εξ αποστάσεως εργασία επεκτείνεται, μεγάλες πολυεθνικές εταιρείες εφαρμόζουν υβριδικά προγράμματα απασχόλησης, οι πλατφόρμες αντικαθιστούν τη μισθωτή εργασία με «συμβάσεις υπηρεσιών». Είναι όλα αυτά σημάδια οριστικής εγκατάλειψης της πλήρους απασχόλησης και των συλλογικών διαπραγματεύσεων;

Πρέπει να ξεχωρίσουμε τα θέματα. Η τηλε-εργασία, που επεκτάθηκε σημαντικά κατά την πανδημία, δεν σημαίνει απαραίτητα λιγότερο ρυθμισμένες ή χαμηλότερης ποιότητας θέσεις εργασίας. Πολλές μεγάλες εταιρείες έχουν επιτρέψει στους υπαλλήλους τους την εξ αποστάσεως εργασία. Εάν οργανωθεί σωστά, χωρίς διακρίσεις, μπορεί να φέρει οφέλη σε ορισμένες κατηγορίες εργαζομένων. Από την άλλη πλευρά, οι ψηφιακές πλατφόρμες, που προσλαμβάνουν τοπικά ή διασυνοριακά, εγείρουν ζητήματα για τις εργασιακές σχέσεις, την κοινωνική προστασία, τις διακρίσεις, τις χαμηλές αμοιβές, τις συλλογικές διαπραγματεύσεις. Οι δικαστικές αποφάσεις και οι πρόσφατες προσπάθειες ρύθμισης στην οικονομία της πλατφόρμας από την Ε.Ε. ή τη Διεθνή Οργάνωση Εργασίας (ILO) υποδεικνύουν την ανάγκη νέων ρυθμιστικών μηχανισμών για την αντιμετώπιση της εκμετάλλευσης σε αυτές τις νέες μορφές απασχόλησης.

Οσο για τον στόχο της «Πλήρους Απασχόλησης» που αναφέρατε, αυτός έχει εγκαταλειφθεί ή υπονομευτεί πολύ πριν από το πρόσφατο κύμα τεχνολογικής αλλαγής. Αν όχι στον «πολιτικό λόγο», σίγουρα στην «πολιτική πράξη».

Υπό τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές που χαρακτήρισαν την παγκοσμιοποίηση από τα μέσα της δεκαετίας του 1970 και μετά, η απασχόληση υποτάχθηκε στη χρηματοπιστωτική και εμπορική «ηγεμονία». Είναι αποδεδειγμένο ότι η παγκοσμιοποίηση σε γενικές γραμμές δεν έχει εξυπηρετήσει ούτε την πλήρη απασχόληση, ούτε την ποιότητα των θέσεων εργασίας, το μερίδιο εργασίας στο ΑΕΠ ή τους αποδυναμωμένους εργασιακούς κανόνες και τις συλλογικές διαπραγματεύσεις, όπου υπήρχαν και λειτουργούσαν. Ετσι, με τις ανισότητες να έχουν φτάσει σε ένα αφόρητο επίπεδο, με όλο τον πλανήτη σε κρίση, οι εκκλήσεις για ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο, μια νέα παγκόσμια συμφωνία γίνονται όλο και πιο δυνατές. Δεν θα γίνει εύκολα και ομαλά, ειδικά στο σημερινό πλαίσιο γεωπολιτικού κατακερματισμού. Αλλά για πολλούς το εκκρεμές έχει αρχίσει να ταλαντεύεται...

● Ο πόλεμος στην Ουκρανία έχει προκαλέσει νέους γεωπολιτικούς διαχωρισμούς. Πολλοί ειδικοί μιλούν για το «τέλος της παγκοσμιοποίησης». Πιστεύετε ότι αυτό θα μπορούσε πραγματικά να συμβεί; Και τι αντίκτυπο θα έχει στην απασχόληση;

Οπως δεν πίστεψα ποτέ στο «Τέλος της Ιστορίας», την περιβόητη δήλωση του Φουκουγιάμα το 1992, έτσι και τώρα δεν νομίζω ότι μπαίνουμε στο «τέλος της παγκοσμιοποίησης». Ισως εισερχόμαστε σε μια νέα εποχή παγκοσμιοποίησης όπου η οικονομική αντιπαράθεση αντικαθιστά την εμπιστοσύνη στο αξίωμα «Η παγκοσμιοποίηση είναι επωφελής για όλους». Βλέπουμε βεβαίως μεταβαλλόμενες αφηγήσεις γύρω από την παγκοσμιοποίηση, ιδίως στις προηγμένες οικονομίες, μόλις οι δεσπόζουσες θέσεις τους απειληθούν από τις ίδιες διαδικασίες παγκοσμιοποίησης, καθώς η πανδημία αποκάλυψε τρωτά σημεία στην εξασφάλιση ζωτικών προμηθειών και υπηρεσιών. Ωστόσο, αν κοιτάξουμε τα γεγονότα, τα εμπορικά, χρηματοοικονομικά και επενδυτικά πρότυπα συνεχίζουν να είναι υψηλά, οι τεχνολογικές εξελίξεις που το επέτρεψαν είναι καλά ενσωματωμένες στη διαδικασία παραγωγής και διανομής, ανεξάρτητα από την τρέχουσα διαταραχή στις παγκόσμιες εφοδιαστικές αλυσίδες. Τώρα, ποιος θα είναι ο αντίκτυπος στην απασχόληση των νέων πολωμένων ανταγωνιστικών εμπορικών πρακτικών είναι δύσκολο να προβλεφθεί. Οι προστατευτικές πολιτικές ενδέχεται να επηρεάσουν θετικά τη δημιουργία θέσεων εργασίας σε τοπικό επίπεδο. Σε παγκόσμιο επίπεδο, ωστόσο, στον όλο και πιο αλληλεξαρτώμενο κόσμο, οι μακροοικονομικές πολιτικές και οι συντονισμένες απαντήσεις είναι το κλειδί για την αποτροπή παγκόσμιων κρίσεων και την αντιμετώπιση της πρόκλησης της περιβαλλοντικής και κοινωνικής κρίσης. Η πανδημία, η κοινωνική απογοήτευση με την παγκοσμιοποίηση, η δυσπιστία στους δημοκρατικούς θεσμούς και η περιβαλλοντική κρίση έχουν αυξήσει τη δυναμική για αλλαγές παραδειγμάτων και για τη στροφή του ιδεολογικού εκκρεμούς προς τα πίσω ή προς μια διαφορετική κατεύθυνση…

● Εχετε μακρόχρονη ερευνητική εμπειρία σε θέματα απασχόλησης και έναν νέο ρόλο στον ΟΗΕ σε αυτά τα θέματα, μέσω του Ερευνητικού Ινστιτούτου των Ηνωμένων Εθνών για την Κοινωνική Ανάπτυξη (UNRISD). Μπορούν ο ΟΗΕ και οι επιμέρους μηχανισμοί του να επηρεάσουν τις αποφάσεις των κυβερνήσεων σε θέματα εργασιακής και κοινωνικής πολιτικής; Υπάρχει πραγματικά περιθώριο για «παγκόσμια διακυβέρνηση» σε αυτά τα θέματα;

Ο ΟΗΕ ανταποκρίνεται σε αιτήματα κυβερνήσεων για την ενίσχυση των προοπτικών απασχόλησης και διαθέτει πολλά μέσα στην εργαλειοθήκη του. Ο ΟΗΕ και η Διεθνής Οργάνωση Εργασίας έχουν μακρά παράδοση στη διευκόλυνση του κοινωνικού διαλόγου χωρίς αποκλεισμούς, μεταξύ άλλων και σε επίπεδο χώρας. Αλλά η εφαρμογή και η συμμόρφωση είναι ευθύνη των κυβερνήσεων. Ωστόσο, αυτή η εθνική ευθύνη έχει αποδυναμωθεί σοβαρά έπειτα από χρόνια συρρίκνωσης των κρατικών προϋπολογισμών και ιδιαίτερα από την επέκταση των πολυεθνικών εταιρειών σε ένα πλήθος εθνικών δικαιοδοσιών με ασύμμετρη διαπραγματευτική δύναμη, που καθορίζουν την απασχόληση, τις τιμές, τις συνθήκες εργασίας. Η παγκόσμια διακυβέρνηση της εργασίας, η ανάπτυξη διεθνών προτύπων απασχόλησης, είναι ένα εργαλείο για τη διασφάλιση παγκόσμιας συντονισμένης κοινωνικής προόδου. Αλλά, προσκρούει στη μη συμμόρφωση ή τη μερική συμμόρφωση, ακόμη και από τις αναπτυγμένες χώρες. Είναι σημαντικό να αναπτυχθούν νέες προσεγγίσεις για την παγκόσμια διακυβέρνηση της εργασίας, ιδίως για να αντιμετωπιστούν οι εργασιακές συνθήκες στις παγκόσμιες εφοδιαστικές αλυσίδες.