Αφύπνιση και αλλαγή πορείας

Ενα δείγμα της πνευματικής ζωτικότητας του εκατοντάχρονου σήμερα Εντγκάρ Μορέν αποτελεί το τελευταίο βιβλίο του «Ας αλλάξουμε δρόμο», που κυκλοφόρησε πρόσφατα και στη γλώσσα μας (Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου 2021). Η ακόλουθη συνέντευξη του Γάλλου στοχαστή δημοσιεύτηκε στην ιταλική εφημερίδα L’ Osservatore Romano στις 29/9/21.

• Τι σκέφτεστε για την τωρινή κρίση, που συνδέεται με την πανδημία του κορονοϊού η οποία πλήττει όλο τον κόσμο;

Αυτή η πανδημία έχει προκαλέσει ένα πολυδιάστατο παγκόσμιο φαινόμενο, που δεν αφορά μόνο την υγεία αλλά και την καθημερινή ζωή, με τα lockdown που έθεσαν το πρόβλημα της σχέσης με την εργασία και άλλαξαν τον προηγούμενο τρόπο ζωής μας. Υπάρχει και το πρόβλημα της οικονομικής κρίσης και μιας κρίσης της παγκοσμιοποίησης, που κατέδειξε ότι αυτή δεν έχει δημιουργήσει διεθνή αλληλεγγύη. Αυτή η κρίση μάς υποχρεώνει σε αυτό που εγώ αποκαλώ «πολύπλοκη σκέψη», ικανή να συνδέει διαφορετικές όψεις και να μη διαχωρίζει την υγειονομική από την οικονομική, την ψυχολογική ή ακόμα και τη θρησκευτική.

Είναι επομένως αναγκαία μια πολύ ευρύτερη σκέψη που δεν θα είναι μονόπλευρη. Χρειάζεται επίσης να εγκαταλείψουμε έναν γραμμικό τρόπο σκέψης, που έγκειτο στο να νομίζουμε ότι η ιστορία προοδεύει και ότι θα μπορούσαμε να προβλέψουμε ήδη από τώρα τι θα γίνει το 2030 ή το 2050, χωρίς να υπολογίζουμε τις πελώριες αβεβαιότητες. Υπήρχε η κυριαρχία μιας γραμμικής σκέψης, καθαρά ποσοτικής, που έβλεπε τα ανθρώπινα προβλήματα μόνο μέσω του υπολογισμού, ενώ ο υπολογισμός δεν κατανοεί τίποτα από τις συγκινήσεις μας και από την αληθινή μας ζωή.

• Ποια πρέπει να είναι η αλλαγή παραδείγματος;

Είναι αναγκαία μια μεταρρύθμιση της γνώσης. Δεν αρκεί μόνο να αλλάξουμε ζωή, χρειάζεται να αλλάξουμε και δρόμο. Χρειάζεται όχι μόνο να απαρνηθούμε την κατανάλωση περιττών αντικειμένων αλλά και να επιστρέψουμε στο ουσιώδες, σε αυτό που είναι ανθρώπινο, δηλαδή στις σχέσεις, στο να είμαστε μαζί. Θα έπρεπε να γίνει μια μεταρρύθμιση της ζωής, η οποία ωστόσο ακόμα δεν έγινε.

Είναι αναγκαία μια μεταρρύθμιση της πολιτικής. Χρειάζεται να εντάξουμε το γιγάντιο οικολογικό πρόβλημα στην πολιτική, την πάλη εναντίον κάθε μορφής μόλυνσης του περιβάλλοντος, εναντίον της υποβάθμισης του εδάφους, της καταστροφής της βιοποικιλότητας και εναντίον της κλιματικής αλλαγής. Ολα αυτά μπορούν να δώσουν εργασία, να κινητοποιήσουν δυνάμεις και να δημιουργήσουν μια οικονομία η οποία, μεταξύ των άλλων, θα είχε κοινωνικό χαρακτήρα και θα αναχαίτιζε την πελώρια ισχύ του κέρδους πάνω στον σημερινό κόσμο. Αντιμετωπίζουμε πελώρια προβλήματα και η πανδημία πρέπει να μας αφυπνίσει. Ωστόσο, αυτό δεν έχει γίνει ακόμα.

• Ο Πάπας Φραγκίσκος, στις ευχές του με αφορμή τη συμπλήρωση των εκατό σας χρόνων, τίμησε τη βούλησή σας για την οικοδόμηση μιας δικαιότερης και πιο ανθρώπινης κοινωνίας. Ποια είναι τα κομβικά σημεία για την πραγμάτωσή της;

Οι προϋποθέσεις έγκεινται στη συνειδητοποίηση της κοινότητας μοίρας όλων των ανθρώπινων υπάρξεων στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, δηλαδή στη συνειδητοποίηση των πυρηνικών κινδύνων, των κινδύνων του φανατισμού, των κινδύνων της κυριαρχίας του κέρδους. Η ανθρωπότητα είναι σε μια φάση της ιστορίας της γεμάτη κινδύνους και ταυτόχρονα γεμάτη τεχνικές ή επιστημονικές επαγγελίες.

Ακόμα όμως και οι επαγγελίες της έχουν διπλή όψη. Ευνοούν την κάκιστη κατά τη γνώμη μου ιδέα -που επικράτησε στον δυτικό πολιτισμό- να κυριαρχήσουμε στη φύση και στον κόσμο. Και ο υπερανθρωπισμός χρησιμοποιεί τις τωρινές έννοιες της τεχνικής, της πληροφορικής, της τεχνητής νοημοσύνης, για να δημιουργήσει έναν υποτιθέμενο αθάνατο άνθρωπο, ο οποίος θα κυριαρχήσει στον κόσμο και στους πλανήτες. Είναι μια τρέλα! Σήμερα δεν χρειάζεται να φτιάξουμε τον ενισχυμένο άνθρωπο αλλά τον καλύτερο άνθρωπο, με βάση τα καλά στοιχεία που έχει μέσα του.

Η επίγνωση της κοινότητας μοίρας θα ήταν ένα θεμελιώδες στοιχείο για να βαδίσουμε προς έναν άλλο κόσμο, επειδή τα έθνη θα μπορούσαν να συνασπιστούν και θα μπορούσαμε να φτάσουμε σε αυτό που είναι ένα όνειρο, εφικτό όμως, δηλαδή στην ειρήνη πάνω στη Γη. Υπάρχει ένα σύνολο προϋποθέσεων που θα καθιστούσε εφικτή αυτή τη διαδρομή. Χρειάζεται να συνεχίζουμε να προχωράμε, ναι με προβλήματα, με συγκρούσεις, ενεργώντας όμως έτσι ώστε εκείνες που εγώ αποκαλώ δυνάμεις του Ερωτα να υπερέχουν όλο και περισσότερο σε σχέση με τις δυνάμεις του Πολέμου και του Θανάτου.

• Εσείς ομορφύνατε τη ζωή σας με ποίηση. Η ποίηση ήταν αυτή που σας βοήθησε να ξεπεράσετε τις πολυάριθμες δοκιμασίες που ζήσατε;

Η ποίηση δεν έγκειται μόνο στα ποιήματα που αγαπώ και που συνεχίζω να απαγγέλλω, ποιήματα που με στηρίζουν και που είναι σημαντικά. Υπάρχει και η ποίηση της ζωής. Αντιλαμβάνομαι τη βαθύτερη αλήθεια αυτού που έλεγαν οι σουρεαλιστές για την ποίηση, ότι δεν είναι κάτι γραμμένο αλλά κάτι βιωμένο. Στη δική μου αντίληψη για τον άνθρωπο βρίσκω ότι η ζωή μας κινείται μεταξύ δύο πόλων, μεταξύ πεζότητας και ποίησης.

Η πεζότητα είναι τα πράγματα που κάνουμε από εξαναγκασμό, που δεν μας αρέσουν, που τα κάνουμε από υποχρέωση, για να επιβιώσουμε, ενώ η ποίηση είναι να ζούμε αληθινά και το να ζούμε σημαίνει να ανοιγόμαστε, να επικοινωνούμε, να θαυμάζουμε, να χαιρόμαστε την απόλαυση μιας ωραίας μουσικής, μιας ερωτικής σχέσης ή ενός ωραίου τοπίου ή ενός ποδοσφαιρικού παιχνιδιού.

Η ποίηση της ζωής καθιστά πάντα δυνατή τη συναδέλφωση με τους άλλους ή τη συνένωση με τον κόσμο, με τα πράγματα. Λησμονούμε συχνά ότι υπάρχουν πάρα πολλά πρόσωπα που είναι καταδικασμένα στην πεζότητα και που θα άξιζε να μπορούν να έχουν πρόσβαση στην ποίηση. Εγώ δεν αναζήτησα ποτέ την ευτυχία. Η ευτυχία έφτασε τυχαία, χάρη σε ένα σύνολο περιστάσεων που αρχικά δεν είχα φανταστεί. Και αυτή η ευτυχία διήρκεσε κάποιους μήνες ή κάποια χρόνια, αλλά τελικά χάθηκε με τον θάνατο των αγαπημένων προσώπων. Η ευτυχία, που αντιπροσωπεύεται από αυτές τις θαυμαστές περιόδους, δεν αντέχει στον χρόνο. Η ποίηση όμως είναι κάτι που μπορεί να καλλιεργεί κανείς σε όλη του τη ζωή και που δίνει μια αίσθηση ευτυχίας.

• Η ομορφιά θα σώσει τον κόσμο, μας λέει ο Ντοστογιέφσκι. Θεωρείτε ότι η ποίηση μπορεί να σώσει τον κόσμο;

Θα σώσει τον κόσμο αν αξιοποιηθεί αληθινά, επειδή έχει μέσα της τη λέξη ομορφιά. Από ποιες πηγές μπορούμε να αντλήσουμε σήμερα, για να αποκτήσουμε ξανά την ικανότητα να νιώσουμε θαυμασμό; Οι πηγές είναι πολλές, επειδή η ανάκτηση της ικανότητας για θαυμασμό προέρχεται από το να ζούμε ποιητικά. Μπορούμε να ζούμε ποιητικά και μέσα από τις σχέσεις με τους άλλους, όταν αυτές είναι ισχυρές, ανοιχτές, γεμάτες αγάπη και αδελφοσύνη. Πιστεύω εξάλλου ότι χρειάζεται να τρεφόμαστε με κουλτούρα, με λογοτεχνία, μουσική, ποίηση, καλές τέχνες.

Το μεγάλο πρόβλημα είναι ότι η ζωή παρουσιάζει ωμότητες, φρικαλεότητες. Οταν βλέπουμε, για παράδειγμα, αυτά που συμβαίνουν σήμερα στο Αφγανιστάν δεν μπορούμε να θαυμάσουμε, αντίθετα νιώθουμε ένα τρομερό συναίσθημα. Αν όμως είμαστε ικανοί να θαυμάζουμε, αντλούμε από αυτό τη δύναμη για να εξεγειρόμαστε εναντίον αυτών των ωμοτήτων, αυτών των φρικαλεοτήτων.