Τι θρέφει την Ακροδεξιά
7 ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΕΣ μιλούν στην «Ε» και αναλύουν το φαινόμενο σε Ευρώπη - Ελλάδα
Του ΓΙΩΡΓΟΥ ΚΙΟΥΣΗ, Ελευθεροτυπία, Δημοσιευμένο: 2007-10-22
Πόσο δόκιμος είναι ο όρος «Ακροδεξιά» για να περιγράψει ένα φαινόμενο με εσωτερική πολυμορφία; Μήπως έννοιες όπως «ριζοσπαστική Δεξιά», που επιλέγει η Ακροδεξιά ως αυτοπροσδιορισμό της, ή «δεξιός λαϊκισμός» αποδίδουν ακριβέστερα τη φυσιογνωμία οργανώσεων στα δεξιά της καθεστηκυίας Δεξιάς;
Γιατί για την Ακροδεξιά οι λαοί είναι ίσοι και οφείλουν να διατηρούν τις εθνικο-πολιτισμικές διαφορές τους; Γιατί ο χώρος δεξιότερα της καθεστηκυίας Δεξιάς είναι ακραίος; Γιατί η απόσταση της Ακροδεξιάς από τα άλλα κόμματα διαμορφώνει το εύρος του δεξιόστροφου προσανατολισμού της; Γιατί ο ΛΑΟΣ, στη συνείδηση του εκλογικού σώματος, τοποθετείται στα ακραία δεξιά σημεία της κλίμακας Αριστεράς-Δεξιάς; Ποιες είναι οι συνιστώσες της απήχησης του ΛΑΟΣ; Γιατί ο ΛΑΟΣ είναι το πιο δεξιό κόμμα του ελληνικού πολιτικού συστήματος, αλλά οι προτιθέμενοι ψηφοφόροι του δεν αποτελούν την πιο ακροδεξιά εκλογική ομάδα;
Εφτά επιστήμονες δίνουν τη δικη τους ερμηνεία στο φαινόμενο της Ακροδεξιάς στη χώρα μας και στην Ευρώπη. «Κόμματα από το Ιταλικό Κοινωνικό Κίνημα έως το Κόμμα της Προόδου στη Νορβηγία, από το Εθνικό Μέτωπο στη Γαλλία έως τη Λίστα Πιμ Φορτούιν στην Ολλανδία και το ΛΑΟΣ μπορεί να περιγραφούν με ενιαία εννοιολογία; Ενα λεπτό νήμα και μια κοινή μήτρα ιδεών διασυνδέει τα μορφώματα του χώρου και δικαιολογεί το χαρακτηρισμό της Ακροδεξιάς, ενώ ο λαϊκισμός αποτελεί επιμέρους γνώρισμά τους», σημειώνει η Βασιλική Γεωργιάδου, επίκουρος καθηγήτρια Πολιτικής Επιστήμης στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.
Τα δύο ρεύματα
«Πολιτικοί επιστήμονες υποστηρίζουν ότι η μεταπολεμική Ακροδεξιά διακρίνεται μεταξύ ενός νεοφασιστικού και ενός μεταφασιστικού ρεύματος. Το πρώτο ταυτίζεται με τον πολιτικό εξτρεμισμό και το δεύτερο με την ενσωμάτωση στη δημοκρατική τάξη. Εξετάζοντας τον ακροδεξιό χώρο διαπιστώνουμε ότι δεν αποκρυσταλλώνονται καθαρές μορφές του ενός ή του άλλου τύπου. Κόμματα με νεοφασιστικό προφίλ επιδιώκουν και την άσκηση πολιτικής πρόκλησης και την πολιτική ενσωμάτωση. Κόμματα με μεταφασιστικό προφίλ λειτουργούν συχνά ως μετριοπαθές κέλυφος του πολιτικού εξτρεμισμού. Το φαινόμενο της Ακροδεξιάς αναπτύσσεται "κατά κύματα". Το "πρώτο κύμα" της ακροδεξιάς (δεκαετίες 1950, 1960) γίνεται καταφύγιο των καταλοίπων του φασισμού/ναζισμού. Επισήμως υιοθετεί την τακτική της νομιμοφροσύνης στο δημοκρατικό καθεστώς, όμως στην πραγματικότητα προσβλέπει στην αντικατάστασή του από την εξουσία του αυταρχικού κράτους και του αρχηγού. Το "δεύτερο κύμα" της Ακροδεξιάς (δεκαετίες 1970, 1980) συνδυάζει την εθνικο-κρατική εσωστρέφεια με τον ακραίο οικονομικο-κοινωνικό αντικρατισμό. Το "τρίτο κύμα" της είναι ένα φαινόμενο της μετακομμουνιστικής εποχής και το πιο ολοκληρωμένο παράδειγμα "πολύπλοκης αλχημείας". Το "τρίτο κύμα" της Ακροδεξιάς τάσσεται υπέρ του κράτους πρόνοιας, όμως μόνο για τους γηγενείς πολίτες του έθνους-κράτους. Προωθεί την άμεση πολιτική συμμετοχή, προκρίνει όμως αυταρχικές και καισαριστικές διευθετήσεις στη λήψη των αποφάσεων. Διαπνέεται από αντιαμερικανισμό και είναι κατά της παγκοσμιοποίησης, είναι όμως και ακραία αντιμεταναστευτικό· θεωρεί τους ξένους απειλή που διαβρώνουν την ομοιογένεια του έθνους-κράτους και υιοθετεί αντιδημοκρατικές μεθόδους για τον αποκλεισμό τους».
Η ίδια εκτιμά ότι όσοι αντιμετωπίζουν με αδιαφορία την Ακροδεξιά, παραβλέπουν την πολιτική διπροσωπία της. «Η Ακροδεξιά μπορεί με τυπικές κατηγορίες να μην είναι αντιδημοκρατική, είναι όμως βαθιά αντικοινοβουλευτική. Επιπλέον, προωθεί μια αντίληψη "διαφορικής ισότητας" υπονομεύοντας τη δημοκρατία στον πυρήνα της. Για την Ακροδεξιά ίσα δεν είναι τα άτομα αλλά οι λαοί και αυτοί οφείλουν να διατηρούν τις εθνικο-πολιτισμικές διαφορές τους. Εντέλει, όλοι είναι ίσοι, αλλά στον τόπο τους. Γι αυτό και ο καθένας στον τόπο του, διακηρύσσει κυνικά η ευρωπαϊκή και εγχώρια Ακροδεξιά. Το ότι ο χώρος δεξιότερα της καθεστηκυίας Δεξιάς είναι ακραίος, προκύπτει από την ανάλυση της ιστορίας, της ιδεολογίας και της πολιτικής πρακτικής των μορφωμάτων του χώρου. Το πόσο ακραίος είναι, όμως, ο χώρος αυτός αποτελεί ένα μέγεθος σχετικό: η απόσταση της Ακροδεξιάς από τα άλλα κόμματα διαμορφώνει το εύρος του δεξιόστροφου προσανατολισμού της. Οσο περισσότερες συγκλίσεις εμφανίζονται μεταξύ της ίδιας και των άλλων κομμάτων τόσο στα μάτια των εκλογέων αποουσιαστικοποιείται το ακραίο ιδεολογικό φορτίο που αυτή φέρει και γίνεται ευκολότερα επιλέξιμη από ψηφοφόρους της παραδοσιακής Δεξιάς και από δυνητικούς ψηφοφόρους της Αριστεράς».
Η ρατσιστική αφίσα του ελβετικού SVP
Λύκοι και πρόβατα
Η πρόσφατη αφίσα του Ελβετικού Λαϊκού Κόμματος (SVP), με τα τρία λευκά προβατάκια να κλοτσούν το μαύρο έξω από τα όρια της «κόκκινης» περιοχής, που συμβολίζει την Ελβετία, έδωσε αφορμή για, ιδιαίτερα ασυνήθιστες για τα δεδομένα της χώρας αυτής, βίαιες συγκρούσεις ανάμεσα σε οργανωμένες ομάδες διαδηλωτών και την αστυνομία. Η στοχοποίηση μεταναστών ως κύριων υπαίτιων για κάθε είδους δεινά και «εθνικές» απειλές, από την ανεργία και την εγκληματικότητα έως τον πολιτισμό και την εθνική ταυτότητα, έχει πια γίνει κοινή πρακτική ακροδεξιών/λαϊκιστικών κομμάτων ακόμα και στις πιο «φιλήσυχες» γωνιές της Ευρώπης.
«Στη Νορβηγία μια μπροσούρα του Κόμματος της Προόδου (FrP) το 2005 δεν είχε την ίδια "καρτουνίστικη" διάθεση», επισημαίνουν ο Ανδρέας Κόλλιας, διδάσκων στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, και η Σπυριδούλα Νέζη, υποψήφια διδάκτωρ Εκλογικής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Κράτος-μετανάστες
«Εκεί ο μετανάστης ήταν μασκοφόρος, φέρων δίκαννη καραμπίνα, και το σύνθημα έγραφε "Ο δράστης είναι ξένης καταγωγής...!" Αν κανείς μπει στον κόπο να διαβάσει προεκλογικά προγράμματα ακροδεξιών/λαϊκιστικών κομμάτων στην Ευρώπη θα διαπιστώσει ότι δύο είναι τα βασικά ζητήματα που μονοπωλούν τις πολιτικές τους τοποθετήσεις: η μεταναστευτική πολιτική και η δημιουργία ενός ισχυρού κράτους. Τα δύο αυτά ζητήματα είναι αλληλένδετα καθώς οτιδήποτε "ξένο" προς το έθνος αποτελεί απειλή. Κατά κύριο λόγο εναντιώνονται σε δύο ομάδες: στους μετανάστες που κατάγονται από μουσουλμανικές χώρες και στους αιτούντες άσυλο. Σε αντίθεση, οι Ευρωπαίοι πολίτες δεν αποτελούν ιδιαίτερη απειλή. Οι απόψεις αυτές δεν θα είχαν ιδιαίτερο λόγο να γίνουν αντικείμενο σοβαρής συζήτησης εάν δεν συνέκλιναν με απόψεις μερίδας (σοβαρής σε ορισμένες περιπτώσεις) του εκλογικού σώματος. Μια εξέταση των πρώτων δεδομένων του 3ου γύρου της Ευρωπαϊκής Κοινωνικής Ερευνας (ESS-2006) σε δείγμα 30.000 ατόμων από 17 ευρωπαϊκές χώρες καταδεικνύει του λόγου το αληθές. Περίπου το 22% του, σταθμισμένου δείγματος Ευρωπαίων πολιτών τείνουν να θεωρούν ότι η μετανάστευση βλάπτει την οικονομία και το 17% ότι έχει υποβαθμίσει την πολιτιστική ζωή. Αρκετοί είναι μάλιστα αυτοί που τείνουν να είναι θετικοί σε ακραίες πολιτικές κλειστών συνόρων, να έχουν δηλαδή πιο "προωθημένες" τοποθετήσεις από αυτές που αρκετά ακροδεξιά/λαϊκιστικά κόμματα θα έβρισκαν κάπως "άκομψο" για το προφίλ τους να υιοθετήσουν ανοιχτά. Χαρακτηριστικό στοιχείο είναι ότι περίπου το 8% θεωρούν ότι ούτε σε "ξένους" που έχουν την ίδια εθνικότητα/φυλή με την πλειονότητα των "ντόπιων" θα πρέπει να επιτρέπεται να γυρίζουν στην πατρίδα τους. Δεν αποτελεί έκπληξη ότι το ποσοστό αυτό αυξάνεται στο 15% για μετανάστες που προέρχονται από φτωχότερες χώρες εκτός Ευρώπης. Το επίσης ενδιαφέρον είναι ότι περίπου ανάλογα ποσοστά στις τάσεις για κλειστά σύνορα εμφανίζονται και ανάμεσα σε όσους δήλωσαν ότι ανήκουν σε κάποια εθνική μειονότητα. Αν τώρα εξετάσει κανείς ορισμένα από τα κοινωνικά χαρακτηριστικά, θα δει ότι οι περισσότεροι συγκριτικά άνθρωποι που τείνουν να υιοθετούν τέτοιες απόψεις βρίσκονται ανάμεσα σε συνταξιούχους, ανέργους και αγρότες, καθώς επίσης και ότι όσο χαμηλότερο είναι το εκπαιδευτικό επίπεδο τόσο πιο αποδεκτές γίνονται».
Οι ηγεσίες ακροδεξιών/λαϊκιστικών κομμάτων ασφαλώς και αντιλαμβάνονται τα περιθώρια που τους προσφέρονται, μέσα από την ανά ακροατήριο προσαρμογή του λόγου τους, να εμφανιστούν ως σκληροί μεν, αλλά γνήσιοι εκφραστές των «προσδοκιών» και «αιτημάτων» του «λαού».
«Το προφίλ αυτό συνήθως συνοδεύεται από μια ρητορική απαξίωσης του πολιτικού συστήματος ως ανίκανου να αναγνωρίσει τις "αιτίες" των μειζόνων προβλημάτων των λαϊκών στρωμάτων και να τα αντιμετωπίσει με ριζοσπαστικά μέτρα. Σύμφωνα με τα στοιχεία της παραπάνω έρευνας, περίπου το 50% των ερωτηθέντων έτειναν να δηλώνουν μικρή εμπιστοσύνη στα κόμματα και στους πολιτικούς. Οι ηγεσίες ακροδεξιών/λαϊκιστικών κομμάτων συχνά εκμεταλλεύονται αυτήν την έλλειψη εμπιστοσύνης εμφανιζόμενοι ως αντι-συμβατικοί εκφραστές μιας νέας τάξης πραγμάτων που καμία σχέση δεν έχει με την παρακμασμένη και διεφθαρμένη εξουσία των παραδοσιακών κομμάτων εξουσίας. Ακόμα βέβαια κι αν ένα τέτοιο κόμμα συμμετέχει σε κυβερνητικά σχήματα πάντα υπάρχει το περιθώριο η ηγεσία του να εμφανιστεί ως αυτή που το "σύστημα" δεν την αφήνει να πράξει το σωστό».
«Δεξαμενή και απήχηση»
Στη χωρα μας ο ΛΑΟΣ, στη συνείδηση του εκλογικού σώματος, τοποθετείται στα ακραία δεξιά σημεία της κλίμακας Αριστεράς-Δεξιάς. Σημειώνει τα υψηλότερα ποσοστά πρόθεσης ψήφου στα δεξιότερα σημεία του πολιτικού φάσματος, ενώ η προνομιακή δεξαμενή ψηφοφόρων του είναι αυτή της Ν.Δ.
«Πρόκειται για συνιστώσες της απήχησης του ΛΑΟΣ που συναντούμε διαχρονικά, αποτέλεσαν τη βάση της ανάπτυξής της και ήταν παρούσες και τέσσερα ή πέντε χρόνια πριν», τονίζει ο δρ Γιάννης Τσίρμπας.
«Σήμερα, ο ΛΑΟΣ έχει πολλαπλασιάσει την εκλογική του απήχηση ευρισκόμενος στα υψηλότερα επίπεδα της επταετούς πολιτικής ζωής του. Η αύξηση αυτή, όμως, δεν συνετελέσθη μονοδιάστατα, αποκλειστικά στους παραπάνω άξονες, αλλά έχει ως βασικό χαρακτηριστικό της την οριζόντια επέκταση και σε άλλους χώρους. Οι δυνητικοί ψηφοφόροι του ΛΑΟΣ συγκεντρώνονται μεν κατά πλειοψηφία στη Δεξιά, είναι κοινωνικά συντηρητικοί και εσωστρεφείς, εκφράζουν μια αποστροφή απέναντι στο μοντέρνο και το ξενόφερτο, αλλά παράλληλα εμφανίζουν σημαντική διασπορά σε όλο το πολιτικό φάσμα, ενώ ανήκουν και σε δυναμικά και αναπτυσσόμενα τμήματα της ελληνικής κοινωνίας, όπως οι νέοι και τα μεσο-ανώτερα κοινωνικά στρώματα. Κορυφαία έκφραση αυτού του χαρακτηριστικού είναι η διαφορά μεταξύ της τοποθέτησης του ΛΑΟΣ στον άξονα Αριστεράς-Δεξιάς και της αντίστοιχης αυτοτοποθέτησης των δυνητικών του ψηφοφόρων».
Ο ίδιος τονίζει ότι οι προτιθέμενοι ψηφοφόροι του ΛΑΟΣ είναι κεντροδεξιοί και αυτοτοποθετούνται αριστερότερα από το μέσο ψηφοφόρο της Ν.Δ. «Είναι, επίσης, κοινωνικά συντηρητικοί και εσωστρεφείς, αλλά όχι διακριτά περισσότερο από άλλες εκλογικές και κοινωνικές ομάδες. Η έλλειψη, λοιπόν, σαφώς διαχωρισμένης και συνεκτικής ιδεολογικής και πολιτικής ταυτότητας των ψηφοφόρων του κατατείνει στο ότι, στην περίπτωση του ΛΑΟΣ, η κλασική πολιτική ανάλυση με βάση την κλίμακα Αριστεράς-Δεξιάς δεν είναι "σχετική"».
Ο Λαϊκός Ορθόδοξος Συναγερμός (ΛΑΟΣ) είναι ένα σχετικά νέο κόμμα. «Μελετούμε την εξέλιξη των ποσοστών του στις ευρωεκλογές του 2004 και στις δημοτικές/νομαρχιακές εκλογές 2006», τονίζει ο Σταύρος Σκρίνης υποψήφιος διδάκτωρ στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.
«Πρέπει να ελέγξουμε κατά πόσο η παρουσία του κόμματος σε αυτές τις αναμετρήσεις επαληθεύει την υπόθεση του μοντέλου των εκλογών "δεύτερης τάξης" που θέλει τα νεοσύστατα καθώς και τα ριζοσπαστικά και αντισυστημικά κόμματα να έχουν δυνατότητες αύξησης της κομματικής τους δύναμης σε σύγκριση με τις εθνικές εκλογές, κυρίως ως υποδοχείς της αρνητικής ψήφου. Χρησιμοποιούνται τα εκλογικά αποτελέσματα από συγκεκριμένους δήμους και νομαρχίες (Αθήνα, Πειραιάς, Θεσσαλονίκη) και αποδεικνύεται, αφ ενός, ότι το κόμμα είχε καλύτερα ποσοστά στις ευρωπαϊκές και αυτοδιοικητικές εκλογές σε σχέση με τις βουλευτικές του 2004 και αφ ετέρου, ότι σημαντικό ρόλο στις επιδόσεις του κόμματος σε κάθε αναμέτρηση παίζει η παρουσία του Γ. Καρατζαφέρη στην περιφέρεια που είναι υποψήφιος και σε συγκεκριμένες επιλογές τις οποίες κάνει».
Ο Στάθης Τσιράς, υποψήφιος διδάκτωρ στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, ανέλυσε τον τηλεοπτικό λόγο του Γιώργου Καρατζαφέρη στο «Τηλεάστυ» πριν από τις δημοτικές εκλογές του 2006 και πριν από τις εθνικές του 2007. Η πρώτη περίοδος αφορά τέσσερις μήνες πριν από τις δημοτικές εκλογές του 2006, με συνολικά 80 εκπομπές και διάρκεια 112 ώρες και 36 λεπτά. Η δεύτερη -η επεξεργασία της οποίας είναι ακόμη σε εξέλιξη- αφορά εκπομπές τεσσάρων μηνών πριν από τις εκλογές του Σεπτεμβρίου 2007 και μελετά 199 καθημερινές εκπομπές και δελτία ειδήσεων, με συνολικό χρόνο 153 ωρών και 2 λεπτών.
«Η παρούσα έρευνα στηρίζεται στη θεωρία της πλαισίωσης (framing theory), μια διαδικασία κατά την οποία παρατηρείται και αναλύεται ο τρόπος με τον οποίο ο πομπός ενός μηνύματος προσπαθεί χρησιμοποιώντας εικόνες-πλαίσια (frames), που συνήθως είναι φορτισμένες συναισθηματικά, να οδηγήσει τον δέκτη σε συγκεκριμένα συμπεράσματα. Βασικό αναλυτικό εργαλείο είναι η συχνότητα και ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιούνται οι κυριότεροι τύποι πλαισίων, σύμφωνα με τη θεώρηση των Neuman, Just & Cringel. Η θεώρηση αυτή διακρίνει πέντε κατηγορίες: α) τη σύγκρουση, β) το ανθρώπινο ενδιαφέρον, γ) τις οικονομικές επιπτώσεις, δ) τις ηθικές επιπτώσεις και ε) την απόδοση ευθυνών. Ενα επιπρόσθετο έκτο πλαίσιο ερευνά την προβολή των θέσεων και των υποψηφίων του ΛΑΟΣ».
Οι τρεις άξονες
«Η ανάλυση των εκλογικών αποτελεσμάτων αναδεικνύει τρεις άξονες ανταγωνισμού», υποστηρίζει ο Θεόδωρος Χατζηπαντελής, καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. «Ο πρώτος αναφέρεται στην αντίθεση μεγάλων-μικρών κομμάτων, ο δεύτερος στην τοποθέτηση των κομμάτων στον άξονα Δεξιά-Αριστερά και ο τρίτος αναφέρεται στα οργανωτικά χαρακτηριστικά. Ο πρώτος παρουσιάζεται ιδιαίτερα ενισχυμένος σε αυτές τις εκλογές (η συμμετοχή του από 57% το 2004 γίνεται 67% το 2007) και κυρίως εκφράζει τη θέση των πολιτών στο ερώτημα της διακυβέρνησης. Ο ΛΑΟΣ συμμετέχει μαζί με τα άλλα δύο μικρότερα κόμματα στην αντιπαράθεση μικρών-μεγάλων. Στον άξονα Αριστερά-Δεξιά μόνο ο ΛΑΟΣ συμμετέχει μαζί με τη Ν.Δ., αντιτιθέμενος με το ΠΑΣΟΚ. Η αντιπαράθεση κατά τον δεύτερο άξονα (Δεξιά-Αριστερά) ερμηνεύει σήμερα το 21% του ανταγωνισμού από 27% που ερμήνευε το 2004. Ο τρίτος άξονας, με βαρύτητα 8% από 10%, κυρίως αναφέρεται στις αντιθέσεις των μικρών κομμάτων και εκφράζει τον βαθμό κατά τον οποίο η καταγραφή των δυνάμεών τους εκφράζεται ομοιογενώς. Κυρίως αναφέρεται στη λειτουργία τους ως συγκροτημένων αυτόνομων δικτύων πληροφόρησης. Το αυτονόητο συμπέρασμα είναι ότι απεικονίζονται η οργανωτική αστάθεια και η ανομοιογενής εκλογική δύναμη του ΣΥΡΙΖΑ και του ΛΑΟΣ».
Γιατί για την Ακροδεξιά οι λαοί είναι ίσοι και οφείλουν να διατηρούν τις εθνικο-πολιτισμικές διαφορές τους; Γιατί ο χώρος δεξιότερα της καθεστηκυίας Δεξιάς είναι ακραίος; Γιατί η απόσταση της Ακροδεξιάς από τα άλλα κόμματα διαμορφώνει το εύρος του δεξιόστροφου προσανατολισμού της; Γιατί ο ΛΑΟΣ, στη συνείδηση του εκλογικού σώματος, τοποθετείται στα ακραία δεξιά σημεία της κλίμακας Αριστεράς-Δεξιάς; Ποιες είναι οι συνιστώσες της απήχησης του ΛΑΟΣ; Γιατί ο ΛΑΟΣ είναι το πιο δεξιό κόμμα του ελληνικού πολιτικού συστήματος, αλλά οι προτιθέμενοι ψηφοφόροι του δεν αποτελούν την πιο ακροδεξιά εκλογική ομάδα;
Εφτά επιστήμονες δίνουν τη δικη τους ερμηνεία στο φαινόμενο της Ακροδεξιάς στη χώρα μας και στην Ευρώπη. «Κόμματα από το Ιταλικό Κοινωνικό Κίνημα έως το Κόμμα της Προόδου στη Νορβηγία, από το Εθνικό Μέτωπο στη Γαλλία έως τη Λίστα Πιμ Φορτούιν στην Ολλανδία και το ΛΑΟΣ μπορεί να περιγραφούν με ενιαία εννοιολογία; Ενα λεπτό νήμα και μια κοινή μήτρα ιδεών διασυνδέει τα μορφώματα του χώρου και δικαιολογεί το χαρακτηρισμό της Ακροδεξιάς, ενώ ο λαϊκισμός αποτελεί επιμέρους γνώρισμά τους», σημειώνει η Βασιλική Γεωργιάδου, επίκουρος καθηγήτρια Πολιτικής Επιστήμης στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.
Τα δύο ρεύματα
«Πολιτικοί επιστήμονες υποστηρίζουν ότι η μεταπολεμική Ακροδεξιά διακρίνεται μεταξύ ενός νεοφασιστικού και ενός μεταφασιστικού ρεύματος. Το πρώτο ταυτίζεται με τον πολιτικό εξτρεμισμό και το δεύτερο με την ενσωμάτωση στη δημοκρατική τάξη. Εξετάζοντας τον ακροδεξιό χώρο διαπιστώνουμε ότι δεν αποκρυσταλλώνονται καθαρές μορφές του ενός ή του άλλου τύπου. Κόμματα με νεοφασιστικό προφίλ επιδιώκουν και την άσκηση πολιτικής πρόκλησης και την πολιτική ενσωμάτωση. Κόμματα με μεταφασιστικό προφίλ λειτουργούν συχνά ως μετριοπαθές κέλυφος του πολιτικού εξτρεμισμού. Το φαινόμενο της Ακροδεξιάς αναπτύσσεται "κατά κύματα". Το "πρώτο κύμα" της ακροδεξιάς (δεκαετίες 1950, 1960) γίνεται καταφύγιο των καταλοίπων του φασισμού/ναζισμού. Επισήμως υιοθετεί την τακτική της νομιμοφροσύνης στο δημοκρατικό καθεστώς, όμως στην πραγματικότητα προσβλέπει στην αντικατάστασή του από την εξουσία του αυταρχικού κράτους και του αρχηγού. Το "δεύτερο κύμα" της Ακροδεξιάς (δεκαετίες 1970, 1980) συνδυάζει την εθνικο-κρατική εσωστρέφεια με τον ακραίο οικονομικο-κοινωνικό αντικρατισμό. Το "τρίτο κύμα" της είναι ένα φαινόμενο της μετακομμουνιστικής εποχής και το πιο ολοκληρωμένο παράδειγμα "πολύπλοκης αλχημείας". Το "τρίτο κύμα" της Ακροδεξιάς τάσσεται υπέρ του κράτους πρόνοιας, όμως μόνο για τους γηγενείς πολίτες του έθνους-κράτους. Προωθεί την άμεση πολιτική συμμετοχή, προκρίνει όμως αυταρχικές και καισαριστικές διευθετήσεις στη λήψη των αποφάσεων. Διαπνέεται από αντιαμερικανισμό και είναι κατά της παγκοσμιοποίησης, είναι όμως και ακραία αντιμεταναστευτικό· θεωρεί τους ξένους απειλή που διαβρώνουν την ομοιογένεια του έθνους-κράτους και υιοθετεί αντιδημοκρατικές μεθόδους για τον αποκλεισμό τους».
Η ίδια εκτιμά ότι όσοι αντιμετωπίζουν με αδιαφορία την Ακροδεξιά, παραβλέπουν την πολιτική διπροσωπία της. «Η Ακροδεξιά μπορεί με τυπικές κατηγορίες να μην είναι αντιδημοκρατική, είναι όμως βαθιά αντικοινοβουλευτική. Επιπλέον, προωθεί μια αντίληψη "διαφορικής ισότητας" υπονομεύοντας τη δημοκρατία στον πυρήνα της. Για την Ακροδεξιά ίσα δεν είναι τα άτομα αλλά οι λαοί και αυτοί οφείλουν να διατηρούν τις εθνικο-πολιτισμικές διαφορές τους. Εντέλει, όλοι είναι ίσοι, αλλά στον τόπο τους. Γι αυτό και ο καθένας στον τόπο του, διακηρύσσει κυνικά η ευρωπαϊκή και εγχώρια Ακροδεξιά. Το ότι ο χώρος δεξιότερα της καθεστηκυίας Δεξιάς είναι ακραίος, προκύπτει από την ανάλυση της ιστορίας, της ιδεολογίας και της πολιτικής πρακτικής των μορφωμάτων του χώρου. Το πόσο ακραίος είναι, όμως, ο χώρος αυτός αποτελεί ένα μέγεθος σχετικό: η απόσταση της Ακροδεξιάς από τα άλλα κόμματα διαμορφώνει το εύρος του δεξιόστροφου προσανατολισμού της. Οσο περισσότερες συγκλίσεις εμφανίζονται μεταξύ της ίδιας και των άλλων κομμάτων τόσο στα μάτια των εκλογέων αποουσιαστικοποιείται το ακραίο ιδεολογικό φορτίο που αυτή φέρει και γίνεται ευκολότερα επιλέξιμη από ψηφοφόρους της παραδοσιακής Δεξιάς και από δυνητικούς ψηφοφόρους της Αριστεράς».
Η ρατσιστική αφίσα του ελβετικού SVP
Λύκοι και πρόβατα
Η πρόσφατη αφίσα του Ελβετικού Λαϊκού Κόμματος (SVP), με τα τρία λευκά προβατάκια να κλοτσούν το μαύρο έξω από τα όρια της «κόκκινης» περιοχής, που συμβολίζει την Ελβετία, έδωσε αφορμή για, ιδιαίτερα ασυνήθιστες για τα δεδομένα της χώρας αυτής, βίαιες συγκρούσεις ανάμεσα σε οργανωμένες ομάδες διαδηλωτών και την αστυνομία. Η στοχοποίηση μεταναστών ως κύριων υπαίτιων για κάθε είδους δεινά και «εθνικές» απειλές, από την ανεργία και την εγκληματικότητα έως τον πολιτισμό και την εθνική ταυτότητα, έχει πια γίνει κοινή πρακτική ακροδεξιών/λαϊκιστικών κομμάτων ακόμα και στις πιο «φιλήσυχες» γωνιές της Ευρώπης.
«Στη Νορβηγία μια μπροσούρα του Κόμματος της Προόδου (FrP) το 2005 δεν είχε την ίδια "καρτουνίστικη" διάθεση», επισημαίνουν ο Ανδρέας Κόλλιας, διδάσκων στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, και η Σπυριδούλα Νέζη, υποψήφια διδάκτωρ Εκλογικής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Κράτος-μετανάστες
«Εκεί ο μετανάστης ήταν μασκοφόρος, φέρων δίκαννη καραμπίνα, και το σύνθημα έγραφε "Ο δράστης είναι ξένης καταγωγής...!" Αν κανείς μπει στον κόπο να διαβάσει προεκλογικά προγράμματα ακροδεξιών/λαϊκιστικών κομμάτων στην Ευρώπη θα διαπιστώσει ότι δύο είναι τα βασικά ζητήματα που μονοπωλούν τις πολιτικές τους τοποθετήσεις: η μεταναστευτική πολιτική και η δημιουργία ενός ισχυρού κράτους. Τα δύο αυτά ζητήματα είναι αλληλένδετα καθώς οτιδήποτε "ξένο" προς το έθνος αποτελεί απειλή. Κατά κύριο λόγο εναντιώνονται σε δύο ομάδες: στους μετανάστες που κατάγονται από μουσουλμανικές χώρες και στους αιτούντες άσυλο. Σε αντίθεση, οι Ευρωπαίοι πολίτες δεν αποτελούν ιδιαίτερη απειλή. Οι απόψεις αυτές δεν θα είχαν ιδιαίτερο λόγο να γίνουν αντικείμενο σοβαρής συζήτησης εάν δεν συνέκλιναν με απόψεις μερίδας (σοβαρής σε ορισμένες περιπτώσεις) του εκλογικού σώματος. Μια εξέταση των πρώτων δεδομένων του 3ου γύρου της Ευρωπαϊκής Κοινωνικής Ερευνας (ESS-2006) σε δείγμα 30.000 ατόμων από 17 ευρωπαϊκές χώρες καταδεικνύει του λόγου το αληθές. Περίπου το 22% του, σταθμισμένου δείγματος Ευρωπαίων πολιτών τείνουν να θεωρούν ότι η μετανάστευση βλάπτει την οικονομία και το 17% ότι έχει υποβαθμίσει την πολιτιστική ζωή. Αρκετοί είναι μάλιστα αυτοί που τείνουν να είναι θετικοί σε ακραίες πολιτικές κλειστών συνόρων, να έχουν δηλαδή πιο "προωθημένες" τοποθετήσεις από αυτές που αρκετά ακροδεξιά/λαϊκιστικά κόμματα θα έβρισκαν κάπως "άκομψο" για το προφίλ τους να υιοθετήσουν ανοιχτά. Χαρακτηριστικό στοιχείο είναι ότι περίπου το 8% θεωρούν ότι ούτε σε "ξένους" που έχουν την ίδια εθνικότητα/φυλή με την πλειονότητα των "ντόπιων" θα πρέπει να επιτρέπεται να γυρίζουν στην πατρίδα τους. Δεν αποτελεί έκπληξη ότι το ποσοστό αυτό αυξάνεται στο 15% για μετανάστες που προέρχονται από φτωχότερες χώρες εκτός Ευρώπης. Το επίσης ενδιαφέρον είναι ότι περίπου ανάλογα ποσοστά στις τάσεις για κλειστά σύνορα εμφανίζονται και ανάμεσα σε όσους δήλωσαν ότι ανήκουν σε κάποια εθνική μειονότητα. Αν τώρα εξετάσει κανείς ορισμένα από τα κοινωνικά χαρακτηριστικά, θα δει ότι οι περισσότεροι συγκριτικά άνθρωποι που τείνουν να υιοθετούν τέτοιες απόψεις βρίσκονται ανάμεσα σε συνταξιούχους, ανέργους και αγρότες, καθώς επίσης και ότι όσο χαμηλότερο είναι το εκπαιδευτικό επίπεδο τόσο πιο αποδεκτές γίνονται».
Οι ηγεσίες ακροδεξιών/λαϊκιστικών κομμάτων ασφαλώς και αντιλαμβάνονται τα περιθώρια που τους προσφέρονται, μέσα από την ανά ακροατήριο προσαρμογή του λόγου τους, να εμφανιστούν ως σκληροί μεν, αλλά γνήσιοι εκφραστές των «προσδοκιών» και «αιτημάτων» του «λαού».
«Το προφίλ αυτό συνήθως συνοδεύεται από μια ρητορική απαξίωσης του πολιτικού συστήματος ως ανίκανου να αναγνωρίσει τις "αιτίες" των μειζόνων προβλημάτων των λαϊκών στρωμάτων και να τα αντιμετωπίσει με ριζοσπαστικά μέτρα. Σύμφωνα με τα στοιχεία της παραπάνω έρευνας, περίπου το 50% των ερωτηθέντων έτειναν να δηλώνουν μικρή εμπιστοσύνη στα κόμματα και στους πολιτικούς. Οι ηγεσίες ακροδεξιών/λαϊκιστικών κομμάτων συχνά εκμεταλλεύονται αυτήν την έλλειψη εμπιστοσύνης εμφανιζόμενοι ως αντι-συμβατικοί εκφραστές μιας νέας τάξης πραγμάτων που καμία σχέση δεν έχει με την παρακμασμένη και διεφθαρμένη εξουσία των παραδοσιακών κομμάτων εξουσίας. Ακόμα βέβαια κι αν ένα τέτοιο κόμμα συμμετέχει σε κυβερνητικά σχήματα πάντα υπάρχει το περιθώριο η ηγεσία του να εμφανιστεί ως αυτή που το "σύστημα" δεν την αφήνει να πράξει το σωστό».
«Δεξαμενή και απήχηση»
Στη χωρα μας ο ΛΑΟΣ, στη συνείδηση του εκλογικού σώματος, τοποθετείται στα ακραία δεξιά σημεία της κλίμακας Αριστεράς-Δεξιάς. Σημειώνει τα υψηλότερα ποσοστά πρόθεσης ψήφου στα δεξιότερα σημεία του πολιτικού φάσματος, ενώ η προνομιακή δεξαμενή ψηφοφόρων του είναι αυτή της Ν.Δ.
«Πρόκειται για συνιστώσες της απήχησης του ΛΑΟΣ που συναντούμε διαχρονικά, αποτέλεσαν τη βάση της ανάπτυξής της και ήταν παρούσες και τέσσερα ή πέντε χρόνια πριν», τονίζει ο δρ Γιάννης Τσίρμπας.
«Σήμερα, ο ΛΑΟΣ έχει πολλαπλασιάσει την εκλογική του απήχηση ευρισκόμενος στα υψηλότερα επίπεδα της επταετούς πολιτικής ζωής του. Η αύξηση αυτή, όμως, δεν συνετελέσθη μονοδιάστατα, αποκλειστικά στους παραπάνω άξονες, αλλά έχει ως βασικό χαρακτηριστικό της την οριζόντια επέκταση και σε άλλους χώρους. Οι δυνητικοί ψηφοφόροι του ΛΑΟΣ συγκεντρώνονται μεν κατά πλειοψηφία στη Δεξιά, είναι κοινωνικά συντηρητικοί και εσωστρεφείς, εκφράζουν μια αποστροφή απέναντι στο μοντέρνο και το ξενόφερτο, αλλά παράλληλα εμφανίζουν σημαντική διασπορά σε όλο το πολιτικό φάσμα, ενώ ανήκουν και σε δυναμικά και αναπτυσσόμενα τμήματα της ελληνικής κοινωνίας, όπως οι νέοι και τα μεσο-ανώτερα κοινωνικά στρώματα. Κορυφαία έκφραση αυτού του χαρακτηριστικού είναι η διαφορά μεταξύ της τοποθέτησης του ΛΑΟΣ στον άξονα Αριστεράς-Δεξιάς και της αντίστοιχης αυτοτοποθέτησης των δυνητικών του ψηφοφόρων».
Ο ίδιος τονίζει ότι οι προτιθέμενοι ψηφοφόροι του ΛΑΟΣ είναι κεντροδεξιοί και αυτοτοποθετούνται αριστερότερα από το μέσο ψηφοφόρο της Ν.Δ. «Είναι, επίσης, κοινωνικά συντηρητικοί και εσωστρεφείς, αλλά όχι διακριτά περισσότερο από άλλες εκλογικές και κοινωνικές ομάδες. Η έλλειψη, λοιπόν, σαφώς διαχωρισμένης και συνεκτικής ιδεολογικής και πολιτικής ταυτότητας των ψηφοφόρων του κατατείνει στο ότι, στην περίπτωση του ΛΑΟΣ, η κλασική πολιτική ανάλυση με βάση την κλίμακα Αριστεράς-Δεξιάς δεν είναι "σχετική"».
Ο Λαϊκός Ορθόδοξος Συναγερμός (ΛΑΟΣ) είναι ένα σχετικά νέο κόμμα. «Μελετούμε την εξέλιξη των ποσοστών του στις ευρωεκλογές του 2004 και στις δημοτικές/νομαρχιακές εκλογές 2006», τονίζει ο Σταύρος Σκρίνης υποψήφιος διδάκτωρ στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.
«Πρέπει να ελέγξουμε κατά πόσο η παρουσία του κόμματος σε αυτές τις αναμετρήσεις επαληθεύει την υπόθεση του μοντέλου των εκλογών "δεύτερης τάξης" που θέλει τα νεοσύστατα καθώς και τα ριζοσπαστικά και αντισυστημικά κόμματα να έχουν δυνατότητες αύξησης της κομματικής τους δύναμης σε σύγκριση με τις εθνικές εκλογές, κυρίως ως υποδοχείς της αρνητικής ψήφου. Χρησιμοποιούνται τα εκλογικά αποτελέσματα από συγκεκριμένους δήμους και νομαρχίες (Αθήνα, Πειραιάς, Θεσσαλονίκη) και αποδεικνύεται, αφ ενός, ότι το κόμμα είχε καλύτερα ποσοστά στις ευρωπαϊκές και αυτοδιοικητικές εκλογές σε σχέση με τις βουλευτικές του 2004 και αφ ετέρου, ότι σημαντικό ρόλο στις επιδόσεις του κόμματος σε κάθε αναμέτρηση παίζει η παρουσία του Γ. Καρατζαφέρη στην περιφέρεια που είναι υποψήφιος και σε συγκεκριμένες επιλογές τις οποίες κάνει».
Ο Στάθης Τσιράς, υποψήφιος διδάκτωρ στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, ανέλυσε τον τηλεοπτικό λόγο του Γιώργου Καρατζαφέρη στο «Τηλεάστυ» πριν από τις δημοτικές εκλογές του 2006 και πριν από τις εθνικές του 2007. Η πρώτη περίοδος αφορά τέσσερις μήνες πριν από τις δημοτικές εκλογές του 2006, με συνολικά 80 εκπομπές και διάρκεια 112 ώρες και 36 λεπτά. Η δεύτερη -η επεξεργασία της οποίας είναι ακόμη σε εξέλιξη- αφορά εκπομπές τεσσάρων μηνών πριν από τις εκλογές του Σεπτεμβρίου 2007 και μελετά 199 καθημερινές εκπομπές και δελτία ειδήσεων, με συνολικό χρόνο 153 ωρών και 2 λεπτών.
«Η παρούσα έρευνα στηρίζεται στη θεωρία της πλαισίωσης (framing theory), μια διαδικασία κατά την οποία παρατηρείται και αναλύεται ο τρόπος με τον οποίο ο πομπός ενός μηνύματος προσπαθεί χρησιμοποιώντας εικόνες-πλαίσια (frames), που συνήθως είναι φορτισμένες συναισθηματικά, να οδηγήσει τον δέκτη σε συγκεκριμένα συμπεράσματα. Βασικό αναλυτικό εργαλείο είναι η συχνότητα και ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιούνται οι κυριότεροι τύποι πλαισίων, σύμφωνα με τη θεώρηση των Neuman, Just & Cringel. Η θεώρηση αυτή διακρίνει πέντε κατηγορίες: α) τη σύγκρουση, β) το ανθρώπινο ενδιαφέρον, γ) τις οικονομικές επιπτώσεις, δ) τις ηθικές επιπτώσεις και ε) την απόδοση ευθυνών. Ενα επιπρόσθετο έκτο πλαίσιο ερευνά την προβολή των θέσεων και των υποψηφίων του ΛΑΟΣ».
Οι τρεις άξονες
«Η ανάλυση των εκλογικών αποτελεσμάτων αναδεικνύει τρεις άξονες ανταγωνισμού», υποστηρίζει ο Θεόδωρος Χατζηπαντελής, καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. «Ο πρώτος αναφέρεται στην αντίθεση μεγάλων-μικρών κομμάτων, ο δεύτερος στην τοποθέτηση των κομμάτων στον άξονα Δεξιά-Αριστερά και ο τρίτος αναφέρεται στα οργανωτικά χαρακτηριστικά. Ο πρώτος παρουσιάζεται ιδιαίτερα ενισχυμένος σε αυτές τις εκλογές (η συμμετοχή του από 57% το 2004 γίνεται 67% το 2007) και κυρίως εκφράζει τη θέση των πολιτών στο ερώτημα της διακυβέρνησης. Ο ΛΑΟΣ συμμετέχει μαζί με τα άλλα δύο μικρότερα κόμματα στην αντιπαράθεση μικρών-μεγάλων. Στον άξονα Αριστερά-Δεξιά μόνο ο ΛΑΟΣ συμμετέχει μαζί με τη Ν.Δ., αντιτιθέμενος με το ΠΑΣΟΚ. Η αντιπαράθεση κατά τον δεύτερο άξονα (Δεξιά-Αριστερά) ερμηνεύει σήμερα το 21% του ανταγωνισμού από 27% που ερμήνευε το 2004. Ο τρίτος άξονας, με βαρύτητα 8% από 10%, κυρίως αναφέρεται στις αντιθέσεις των μικρών κομμάτων και εκφράζει τον βαθμό κατά τον οποίο η καταγραφή των δυνάμεών τους εκφράζεται ομοιογενώς. Κυρίως αναφέρεται στη λειτουργία τους ως συγκροτημένων αυτόνομων δικτύων πληροφόρησης. Το αυτονόητο συμπέρασμα είναι ότι απεικονίζονται η οργανωτική αστάθεια και η ανομοιογενής εκλογική δύναμη του ΣΥΡΙΖΑ και του ΛΑΟΣ».
