Συμμαχία κατά της κρίσης

Οι οικονομικές, δημοσιονομικές και κοινωνικές πολιτικές που σχεδιάζουν και εφαρμόζουν οι κυβερνήσεις εμπεριέχουν μια ισχυρή ιστορική διάσταση. Είναι πολιτικές που εξαρτώνται από το στάδιο ωρίμανσης της οικονομίας της αγοράς, το διεθνές οικονομικό σύστημα, τις εθνικές προτεραιότητες και τις περιφερειακές στοχεύσεις. Πάνω απ’ όλα όμως εξαρτώνται από τον οικονομικό κύκλο, δηλαδή τη φάση _ ανοδική ή καθοδική _ στην οποία βρίσκεται μια οικονομία. Η οικονομική ιστορία διδάσκει ότι δεν υπάρχουν «καθαρές» και «ορθόδοξες» δημόσιες πολιτικές. Οι πολιτικές αποφάσεις που διαμορφώνουν αυτές τις πολιτικές αντανακλούν την ισχύ και την ισορροπία των κοινωνικών συμφερόντων που κυριαρχούν σε κάθε φάση του κύκλου.

Η ανοδική φάση συνοδεύεται από πολιτικές συσσώρευσης και επένδυσης, δηλαδή πολιτικές οικονομικά προσανατολισμένες. Αντίθετα, οι οικονομικές πολιτικές στην καθοδική φάση του κύκλου γίνονται αμυντικές καθώς αποσκοπούν στη διάσωση παραγωγικού δυναμικού, την προστασία της εργασίας και όλων εκείνων των στρωμάτων που συναποτελούν την κοινωνία. Ωστόσο, πάντοτε σχεδόν, και αναφερόμαστε στον ύστερο 19ο και τον 20ό αιώνα, το μείγμα αυτών των πολιτικών αποτυπώνει έναν συνδυασμό οικονομικών και κοινωνικών στόχων και επιλογών. Διότι είναι η οικονομική ανάπτυξη εκείνη που τελικά εξασφαλίζει και την κοινωνική ανάπτυξη. Και αν η δεύτερη ήταν και είναι «αυτονόητη» στην ανοδική φάση του κύκλου, αυτό δεν συνέβαινε πάντα στην καθοδική φάση. Στην τελευταία περίπτωση χρειάστηκε η έντονη διαμαρτυρία και οι κινητοποιήσεις των εργατικών στρωμάτων. Πόλεμοι, αυταρχικά καθεστώτα, πολιτικές αλλαγές, επαναστάσεις, φασισμός ήταν και αυτά παράλληλα φαινόμενα που συνδέθηκαν με οικονομικές κρίσεις και την αδυναμία των ιθυνόντων πολιτικών κύκλων να αντιμετωπίσουν τις κοινωνικές τους συνέπειες.

Τρεις δέσμες μέτρων

Η εξελισσόμενη οικονομική κρίση ήλθε να θέσει τέλος σε μια εποχή μακρόχρονης οικονομικής ανόδου. Φέρει όλα τα βασικά χαρακτηριστικά που περιγράφηκαν από τους κλασικούς της πολιτικής οικονομίας και κυρίως τον Κ. Μαρξ. Η κρίση εμφανίζεται ως αποτέλεσμα ενός κύματος υπερεπένδυσης και ανόδου των τιμών που προηγήθηκε. Αντλώντας από την ιστορική εμπειρία των οικονομικών κρίσεων, η αναζήτηση πολιτικών για την αντιμετώπισή τους δεν μπορεί παρά να περιέχει ένα μείγμα τριών πολιτικών: α) πολιτικών για την οικονομική αύξηση και ανάπτυξη, β) πολιτικών με στόχο την κοινωνική προστασία των μισθωτών και ευάλωτων ομάδων και γ) πολιτικών αναδιάρθρωσης.

Η πρώτη δέσμη πολιτικών με στόχο την ενδυνάμωση της οικονομίας και των επιχειρήσεων θα προέλθει από ένα συνδυασμό της λειτουργίας του μηχανισμού των τιμών και της αύξησης της ζήτησης, με τελικό στόχο την αύξηση των επενδύσεων. Πρόκειται για καθαρά οικονομικές πολιτικές που αυξάνουν το εθνικό προϊόν και ενισχύουν την απασχόληση. Η δεύτερη δέσμη αφορά την κοινωνική προστασία των μισθωτών και των θιγόμενων από την κρίση λαϊκών κοινωνικών στρωμάτων. Οι πολιτικές που θα εφαρμοστούν εδώ πρέπει να έχουν άμεσα κοινωνικά αποτελέσματα και μόνο έμμεσα οικονομικά. Η τρίτη δέσμη πολιτικών αφορά μεταρρυθμίσεις του οικονομικού μηχανισμού, του θεσμικού πλαισίου οικονομικής ανάπτυξης και του αναπτυξιακού μοντέλου που ίσχυε έως σήμερα.

Θεωρητικά και ιστορικά η ανάκαμψη και η αναζωογόνηση της οικονομίας προέρχεται από την ενίσχυση της ζήτησης. Η τελευταία μπορεί να προέλθει είτε μέσα από τον μηχανισμό των τιμών, είτε μέσω δαπανών που έρχονται από έξω. Στην πρώτη περίπτωση η πτώση των τιμών των αγαθών και η απαξίωση των συντελεστών παραγωγής θα προκαλέσει από μόνη της ένα μελλοντικό κύμα αγορών και επενδύσεων. Στη δεύτερη περίπτωση ένας «εξω-οικονομικός» μηχανισμός, όπως το κράτος ή κάποιοι υπερεθνικοί οργανισμοί, πρέπει να προκαλέσει πραγματικές ή ελλειμματικές ή πληθωριστικές δαπάνες προκειμένου να ενεργοποιηθεί η ζήτηση και να τεθεί πάλι σε κίνηση η ανοδική φάση του κύκλου.

Φρένο από την Ευρώπη

Οι κοινωνικά προσανατολισμένες οικονομικές πολιτικές στην Ελλάδα σήμερα περιορίζονται από το ευρωπαϊκό πλαίσιο. Δημοσιονομικές και νομισματικές πολιτικές που εφαρμόζονταν άλλες εποχές για την αντιμετώπιση των κρίσεων, όπως π.χ. με την αύξηση των ελλειμμάτων, τις υποτιμήσεις, τον πληθωρισμό, δεν είναι δυνατές. Στο ευρωπαϊκό πλαίσιο μαζί με άλλες χώρες πρέπει να διεκδικήσουμε μεγαλύτερη μείωση των επιτοκίων, αύξηση του δανεισμού και χαλάρωση του Συμφώνου Σταθερότητας. Οσον αφορά την αναπτυξιακή πολιτική της χώρας, οικονομικές πολιτικές άμεσου αποτελέσματος πρέπει να επικεντρωθούν στην ενίσχυση των κατασκευών και του τουρισμού.

Παράλληλα πρέπει να εφαρμοστεί άμεσα ένα πακέτο μέτρων για την άμεση κοινωνική προστασία των οικονομικά πιο αδυνάτων και τη δημιουργία θέσεων εργασίας. Αυτή η πολιτική προϋποθέτει ενδυνάμωση της αναδιανεμητικής διαδικασίας. Η αύξηση της φορολογίας των πιο υψηλών, κυρίως μη παραγωγικών, εισοδημάτων πρέπει να συνοδεύεται από σημαντικές φορολογικές ελαφρύνσεις των φτωχότερων και μείωση του ΦΠΑ για βασικά είδη πρώτης ανάγκης. Η κυβέρνηση πρέπει να εγγυηθεί ένα ελάχιστο επιβίωσης για όλους τους έλληνες πολίτες. Εάν ενεργοποιηθεί και χρηματοδοτηθεί, το περίφημο Ταμείο κατά της Φτώχειας είναι σε θέση να διατηρήσει το επίπεδο διαβίωσης σε ανεκτά όρια. Με τη στήριξη των μισθωτών και φτωχών θα συγκρατηθεί και ένα σημαντικό μέρος της ζήτησης.

Τέλος οι διαρθρωτικές αλλαγές και οι μεταρρυθμίσεις του οικονομικού θεσμικού πλαισίου μπορούν να δράσουν μακροπρόθεσμα και να ετοιμάσουν έναν νέο κύκλο οικονομικής ανόδου.

Ο ρόλος των προσώπων

Σε αυτή τη διαδικασία πολύ ουσιαστικό είναι το ζήτημα των προσώπων. Η ιστορία των οικονομικών κρίσεων δείχνει ότι η αναποφασιστικότητα, η άγνοια και η αδράνεια εκ μέρους των οικονομικών και πολιτικών ηγετών, που συνδυάζεται πολλές φορές με την αντίσταση των διαφόρων οικονομικών συμφερόντων, εμποδίζουν την έγκαιρη κατανόηση, ανάλυση και αντιμετώπιση των κρίσεων. Πρωθυπουργοί, υπουργοί, πολιτικοί που εκπαιδεύτηκαν, εμπνεύστηκαν και υλοποίησαν ένα συγκεκριμένο επιστημονικό παράδειγμα, είναι εξαιρετικά δύσκολο να μεταβάλουν οπτική και να εισηγηθούν διαφορετικές πολιτικές στη νέα εποχή. Αντίθετα, η εκδήλωση της κοινωνικής διαμαρτυρίας επιταχύνει τη συνειδητοποίηση της οφειλόμενης παρέμβασης. Σήμερα στην Ελλάδα επιβάλλεται να συγκροτηθεί μια συμμαχία κατά της κρίσης που θα συσπειρώνει τη φυσική πολιτική, οικονομική και κοινωνική ηγεσία της χώρας. Αυτής της συμμαχίας πρέπει να ηγηθούν πολιτικοί χωρίς τις ιδεολογικές, πολιτικές και επιστημονικές αγκυλώσεις του νεοφιλελευθερισμού. Οι ηγέτες που θα κληθούν να αντιμετωπίσουν την κρίση πρέπει να διακρίνονται από πραγματισμό, τόλμη, διορατικότητα και κοινωνική ευαισθησία. Πάνω απ’ όλα όμως πρέπει να διαθέτουν πραγματικά πολιτική ανεξαρτησία έναντι των επιμέρους οικονομικών συμφερόντων ώστε να λάβουν αποφάσεις προς όφελος ολόκληρης της κοινωνίας.

Ο Θεόδωρος Σακελλαρόπουλος είναι καθηγητής του Παντείου Πανεπιστημίου.