Τώρα θα κριθεί η Ελλάδα του 21ου αιώνα

Από την πολυσχολιασμένη προγραμματική ομιλία του Τζο Μπάιντεν στη Γερουσία κράτησα την εκτίμηση ότι μέσα στη επόμενη δεκαετία θα κριθεί η θέση των ΗΠΑ στον 21ο αιώνα. Δεν πρόκειται για μαντεία, ούτε για πρόβλεψη αστρολόγου που προφητεύει για το πώς θα είναι η Αμερική το 2080 ή το 2090. Πρόκειται για τεκμηριωμένη πολιτική εκτίμηση που βασίζεται στο ότι ο κόσμος γυρίζει σελίδα, ότι βρίσκονται σε εξέλιξη μείζονες αλλαγές - γεωπολιτικές, τεχνολογικές, κλιματικές, κοινωνικές, πολιτικές, πολιτισμικές - και ότι τώρα παίζεται πώς θα πλασαριστεί κάθε χώρα στο νέο τοπίο.

Κάτι ανάλογο μπορούμε να πούμε για την Ελλάδα. Τα επόμενα 5-10 χρόνια θα καθορίσουν την Ελλάδα του 21ου αιώνα. Θα είναι μια περίοδος μετάβασης στη νέα ιστορική εποχή που ήδη έχει αρχίσει. Το ερώτημα είναι ο τρόπος και η θέση που θα βρει η Ελλάδα στη νέα ιεραρχία των κρατών και στον διεθνή καταμερισμό εργασίας που θα διαμορφωθεί. Η Ιστορία λέει ότι πρόκειται για περιόδους ιδιαίτερης αστάθειας, αβεβαιότητας και αναταραχής με ανοιχτή την έκβαση. Οχι τελείως ανοιχτή όμως γιατί «το παρόν θα μπορούσε να εγκυμονεί κάθε πιθανό μέλλον, αν το παρελθόν δεν πρόβαλλε ήδη πάνω του μια πιθανή ιστορία» (Αντρέ Ζιντ). Με άλλα λόγια, οι ιστορικές τροχιές και τα χαρακτηριστικά της εθνικής εξέλιξης εξακολουθούν να επιδρούν, αλλά σαν να διαθλώνται μέσα από ένα πρίσμα, την μεταβατική ακριβώς φάση, και να αλλάζουν πορεία, προς το καλύτερο ή το χειρότερο.

Σε τέτοιες περιόδους δεν αρκούν οι βραδείες, εξελικτικές μορφές εκσυγχρονισμού και προσαρμογής στις νέες συνθήκες. Αυτό η Ελλάδα ήξερε να το κάνει και ασφαλώς μπορεί να το επαναλάβει. Μπορούσε να υποδέχεται και να συμμετέχει στον εκσυγχρονισμό / εξευρωπαϊσμό που διαχεόταν με την κατανάλωση, τις μόδες, τις ιδέες, τα καλλιτεχνικά ρεύματα κ.λπ. Είχε μάλιστα ουσιαστικά πλεονεκτήματα ως χώρα: δυτικόστροφες ελίτ, αλλά και δυτικόστροφα μεσαία στρώματα. Μεγάλα δίκτυα παροικιακά, εμπορικά, ναυτικά, σήμερα ακαδημαϊκά επιστημονικά. Αίσθημα ότι ανήκουμε δικαιωματικά στην Ευρώπη ως «κληρονόμοι» του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού.

Σήμερα αυτή η εξελικτική διαδικασία δεν αρκεί. Αφενός γιατί η ίδια η Ευρώπη αγωνίζεται να βρει τη δική της θέση στον κόσμο του 21ου αιώνα. Αφετέρου, γιατί δεν φτάνουν οι εξωτερικές ωθήσεις για να πάει μπροστά η Ελλάδα. Υπάρχει ο κίνδυνος ακόμα και αν η «Ευρώπη» βρει τον δρόμο της στην εξελισσόμενη παγκόσμια αναδιάταξη δυνάμεων, η Ελλάδα να παγιδευτεί σε μια χαμηλή πτήση μακράς διάρκειας. Να μείνει στάσιμη σε χαμηλές θέσεις της παγκόσμιας και ευρωπαϊκής ιεραρχίας, αιχμάλωτη χρόνιων προβλημάτων όπως το δημογραφικό, το ασφαλιστικό ή το δημόσιο χρέος.

Ποιες τάσεις υπονομεύουν, και αντιστρόφως, ποιες προωθούν, την προοπτική μιας θετικής εθνικής στροφής, ενός μεταρρυθμιστικού άλματος της χώρας την επόμενη δεκαετία; Για το πρώτο δεν υπάρχει αμφιβολία. Η υπονόμευση του εθνικού στόχου μετάβασης στη νέα ιστορική εποχή προέρχεται από την πολιτική πόλωση, από τη δηλητηριώδη ατμόσφαιρα ενός στείρου πλέον κομματικού ανταγωνισμού, κλεισμένου εν πολλοίς στην προηγούμενη δεκαετία. Αν αυτό είχε πραγματική επίδραση στην κοινωνία, αν εξέφραζε βαθύτερες κοινωνικές τάσεις, τότε θα μιλούσαμε για τον κίνδυνο εκτροχιασμού της χώρας. Ομως η κομματική πόλωση κινείται όλο και περισσότερο στην επικοινωνιακή επιφάνεια, σαν ένα καβγατζίδικο πάνελ που αγγίζει όλο και λιγότερο την καθημερινότητα των πολιτών.

Στην πραγματικότητα, η ροή των πραγμάτων τείνει σε ευρύτερες κοινωνικές συγκλίσεις αντιλήψεων και προσδοκιών, συγκλίσεις που τροφοδοτούνται από δύο διαφορετικές καταστάσεις. Η πρώτη αφορά το παρελθόν. Είναι οι de facto συγκλίσεις που επιτεύχθηκαν επώδυνα και σχεδόν ανομολόγητα μέσα από την εμπειρία και τα βιώματα της χρεοκοπίας και της πανδημίας. Κάτω από τον αχό του καθημερινού κομματικού ανταγωνισμού, διαμορφώνεται η συναίνεση για την γεωπολιτική θέση της χώρας, τη σημασία της Δύσης και της ΕΕ. Επιπλέον, έχει επικρατήσει μια ρεαλιστική και ισορροπημένη αντίληψη για τη σχέση Κράτους - Αγοράς, Δημόσιου - Ιδιωτικού, χωρίς τις ιδεολογικές φορτίσεις και τις μονομέρειες προηγούμενων δεκαετιών. Τα δίπολα αυτά που στο μεγαλύτερο μέρος του 20ού αιώνα θεωρούνταν αντιθετικά και κατά τούτο προσδιόριζαν σε μεγάλο βαθμό τη διαφορά της Αριστεράς και της Δεξιάς, τώρα αντιμετωπίζονται ως συμπληρωματικοί θεσμοί, η συνεργασία των οποίων είναι απαραίτητη για την πρόοδο της κοινωνίας. Η κρίση του κορωνοϊού επικύρωσε αυτή τη σύγκλιση στο επίπεδο της κοινής γνώμης, καθώς οι πολίτες είδαν τις κυβερνήσεις ανεξαρτήτως πολιτικού χρώματος, να κρατικοποιούν χωρίς πολλούς δισταγμούς την οικονομία και την αγορά εργασίας.

Η δεύτερη πηγή σύγκλισης στόχων και αντιλήψεων κοιτά στο μέλλον. Παρακολουθεί το ρεύμα που σχηματίζεται διεθνώς για ό,τι μπορούμε να ονομάσουμε προοδευτική ατζέντα της νέας ιστορικής εποχής. Ουσιαστικά είναι η προσδοκία μιας θετικής έκβασης της παγκοσμιοποίησης και των εν εξελίξει μετασχηματισμών: διεθνής συνεργασία για την οικολογική αναδιάρθρωση της Οικονομίας - συναινετική διαχείριση της πολυπολικής πλέον παγκόσμιας πολιτικής - αναγέννηση της Δημοκρατίας και προώθηση της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Οπως συνέβη συχνά στη μεταπολιτευτική τουλάχιστον περίοδο, για άλλη μια φορά, το εθνικό συμφέρον της Ελλάδας εξυπηρετείται από την «προοδευτική ατζέντα» της εποχής, ενώ κινδυνεύει αν επικρατήσουν οι συγκρουσιακές εκδοχές. Γεωπολιτικά είμαστε μια χώρα μη αναθεωρητική που εξαρτάται από τις ισχυρές συμμαχίες και την ενοποίηση της Ευρώπης, ενώ έχουμε μια μακρά κοινοβουλευτική παράδοση. Μπορούμε να ευνοηθούμε από την πράσινη ενέργεια, ενώ λόγω τουρισμού εξαρτιόμαστε μακροπρόθεσμα από την κλιματική ισορροπία. Ενστικτωδώς η πλειοψηφία των πολιτών, πέρα από τις κομματικές και παραταξιακές επιλογές, αναγνωρίζεται σε αυτή την προοπτική.

Το γεγονός έχει ιδιαίτερη σημασία για την εσωτερική πολιτική ζωή και την εθνική μας εξέλιξη. Δημιουργούνται οι προϋποθέσεις ώστε να διαμορφωθεί ένα νέο «κοινωνικό κέντρο», όχι με την έννοια του κόμματος ή της «μεσαίας τάξης», αλλά με την έννοια του κοινωνικού κορμού, μιας κοινωνικής πλειοψηφίας που αποστρέφεται τον ακροδεξιό πρωτογονισμό, αλλά και την οπισθοδρομικότητα της παραδοσιακής Αριστεράς στις ποικίλες εκδοχές της. Αν στην περίοδο της αντιμνημονιακής αγανάκτησης αυτός ο χώρος βρισκόταν σε άμυνα, τώρα αποκτά νέο δυναμισμό, προγραμματικό περιεχόμενο και ηγεμονικής προοπτική. Γιατί συμβαδίζει με την αναδυόμενη νέα προοδευτική κουλτούρα που συνενώνει την οικολογία, τον πολιτικό φιλελευθερισμό, την κοινωνική συμπεριληπτικότητα, τον εξωστρεφή δημιουργικό πατριωτισμό. Βλέπουμε ότι αυτή η νέα δυναμική εκφράζεται με ποικίλους τρόπους στις δυτικές κοινωνίες, ανάλογα με τις εθνικές συνθήκες, και συνήθως αναδιατάσσει το πολιτικο-κομματικό σκηνικό.

Και στη χώρα μας εκδηλώνεται όχι μόνο η ανάγκη αλλά και η δυνατότητα μιας στροφής, ενός μεταρρυθμιστικού άλματος, που θα κρίνει τη μετάβαση στη νέα εποχή, στην Ελλάδα του 21ου αιώνα. Αυτό θα είναι αποτέλεσμα ευρύτερων δομικών αλλαγών σε βάθος δεκαετίας. Η διαμόρφωση και η σταθεροποίηση ενός ηγεμονικού «κοινωνικού κέντρου», μιας νέας κοινωνικής πλειοψηφίας σε αυτή τη βάση, θα αποτελέσει την καλύτερη εγγύηση για την επιτυχία του στόχου.