Αναθεωρώντας τον ’τρίτο δρόμο’
Andrew Gamble, Progressive Governance, ppol.gr, Δημοσιευμένο: 2008-09-27
Στο κοινό τους κείμενο του 1999, στο οποίο οι Τόνι Μπλερ (Tony Blair) και Γκέρχαρντ Σρέντερ (Gerhard Schroeder/Schröder) είχαν δώσει τον τίτλο: «Ευρώπη: ο τρίτος δρόμος/ το νέο κέντρο» (Europe: The Third Way/ Die Neue Mitte), διατυπωνόταν με έμφαση: «οι σοσιαλδημοκράτες κυβερνούν σχεδόν σε όλες τις χώρες της (Ευρωπαϊκής) Ένωσης. Η σοσιαλδημοκρατία απέκτησε μία νέα αξιοπιστία, αλλά μόνο διότι, ενώ παρέμεινε πιστή στις παραδοσιακές της αξίες, κατόρθωσε να ξεκινήσει μια φερέγγυα προσπάθεια για την ιδεολογική της ανανέωση και τον προγραμματικό της εκσυγχρονισμό. Η σοσιαλδημοκρατία ξανάγινε επίσης αξιόπιστη διότι δεν υπερασπίζεται μονομερώς την κοινωνική δικαιοσύνη, αλλά επίσης τον οικονομικό δυναμισμό, την απελευθέρωση της δημιουργικότητας και την καινοτομία».
Σχεδόν δέκα χρόνια αργότερα, ελάχιστοι σοσιαλδημοκράτες απέμειναν στις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις, και για εκείνους το μέλλον εμφανίζεται δυσοίωνο. Σημαίνει άραγε αυτό πως το πελώριο κύμα σοσιαλδημοκρατικής αναβίωσης που σάρωσε την Ευρώπη τη δεκαετία του ’90 έχει πλέον πλήρως εξαντληθεί; Ή μήπως εξακολουθεί να έχει ακόμα να πει πράγματα στους σημερινούς, τόσο διαφορετικούς καιρούς; Kαι αν ναι, πώς θα μπορούσε να προσαρμοστεί στις νέες συνθήκες;
Ο «τρίτος δρόμος» εμφανίστηκε σε διάφορες εκδοχές, στις οποίες συμπεριλαμβανόταν το «νέο κέντρο» (Neue Mitte), το «συναινετικό ολλανδικό μοντέλο» (Polder model) και το σκανδιναβικό μοντέλο.
Ο Τόνι Μπλερ (Tony Blair) χαρακτήρισε τον όρο «τρίτος δρόμος» ως «τον καταλληλότερο χαρακτηρισμό για μία νέα πολιτική αντίληψη που η κεντροαριστερά σφυρηλατεί στη Βρετανία -και όχι μόνο».
Πολλοί αριστεροί τον κατηγόρησαν πως δεν ήταν παρά ένας ευφημισμός για μία στροφή προς τα δεξιά, που πρωταρχικό σκοπό είχε να σταθεροποιήσει τη νεοφιλελεύθερη συναίνεση, αντί να την αμφισβητήσει.
Εντωμεταξύ ο όρος έπεσε σε αχρησία, αν και όχι το ιδεολογικό του περιεχόμενο.
Οι εμπνευστές του «τρίτου δρόμου», σαν τον ’Αντονι Γκίντενς (Anthony Giddens), επέμεναν πως η προσέγγιση αυτή αντιπροσώπευε τη νέα μορφή της σοσιαλδημοκρατίας, που αναθεωρούσε κι εκσυγχρόνιζε τα παραδοσιακά σοσιαλδημοκρατικά δόγματα, ώστε να μπορέσει να αντεπεξέρθει στις προκλήσεις της παγκοσμιοποίησης και της κοινωνίας της γνώσης, και να βρει νέους τρόπους να υλοποιήσει τους παραδοσιακούς της στόχους της κοινωνικής δικαιοσύνης και αλληλεγγύης, ενώ ταυτόχρονα θα υπηρετούνταν η οικονομική αποτελεσματικότητα και η ευελιξία.
Από την άποψη αυτή, ακόμα κι αν απαξιώσουμε ως ξεπερασμένες ορισμένες προσεγγίσεις του «τρίτου δρόμου», ο ίδιος ο «τρίτος δρόμος» συνεχίζει να εκφράζει τον αιώνιο πυρήνα της σοσιαλδημοκρατικής προσέγγισης, που είναι η βέλτιστη σύζευξη της οικονομικής αποτελεσματικότητας με την κοινωνική δικαιοσύνη, της ελευθερίας της αγοράς με το καθολικό κράτος πρόνοιας.
Ως επί το πλείστον, οι πολιτικές προσεγγίσεις του «τρίτου δρόμου» επιδίωκαν να πετύχουν τους στόχους που διατύπωσε ο ίδιος ο Τόνι Μπλερ το 1998 στο περίφημο κείμενό του που εξέδωσε η «φαβιανή εταιρεία»: δυναμική οικονομία της γνώσης· ισχυρή κοινωνία των πολιτών· σύγχρονη διακυβέρνηση, με συναίνεση και αποκέντρωση· εξωτερική πολιτική με άξονα τη διεθνή συνεργασία. Ακόμα και σήμερα, αυτοί οι στόχοι είναι δύσκολο να απορριφθούν και ακόμα πιο δύσκολο να επιτευχθούν. Αλλά το ερώτημα παραμένει: είναι αυτοί οι στόχοι σήμερα επαρκείς;
Οι νέες προκλήσεις της κλιματικής αλλαγής, της διάδοσης των πυρηνικών όπλων, της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής αστάθειας, της μετανάστευσης και των δημογραφικών πιέσεων, η μετατόπιση του κέντρου βάρους της παγκόσμιας οικονομίας μακράν της Ευρώπης και της Αμερικής, αλλά και η διατήρηση των παγκοσμίων ανισοτήτων, αχρηστεύουν πράγματι μεγάλο μέρος από το πολιτικό οπλοστάσιο του «τρίτου δρόμου» των μέσων της δεκαετίας του ’90.
Η δεκαετία του ’90 ήταν μία εποχή αισιοδοξίας και σχετικής διεθνούς και εσωτερικής νηνεμίας, που δύσκολα θα επιστρέψει.
Ο πυρήνας όμως της προσέγγισης του «τρίτου δρόμου» εξακολουθεί να είναι επίκαιρος. Αυτό που πρέπει να γίνει είναι να εφαρμοστεί η μεθοδολογία του στις νέες συνθήκες που αντιμετωπίζουμε σήμερα. Το πολιτικό περιεχόμενο του «τρίτου δρόμου» δεν είναι δεδομένο· ο τρίτος δρόμος δεν εμπεριέχει «αιώνιες αλήθειες».
Αντιθέτως, η εφαρμογή του «τρίτου δρόμου» σημαίνει ακριβώς πως, εφόσον είναι αναγκαίο, οφείλουμε να απορρίψουμε πολλές από τις πολιτικές αντιλήψεις αλλά και από τα πολιτικά εργαλεία που μας κληροδότησε η δεκαετία του ’90.
Ενώ είναι προφανές πως οι αγορές δε λειτουργούν, είναι έκδηλο πως προκειμένου να περισώσουμε την οικονομία και να προστατεύσουμε τους πολίτες, θα χρειαστούν εντονότερες κρατικές παρεμβάσεις. Εξάλλου, μία από τις θεμελιακές σοσιαλδημοκρατικές πεποιθήσεις ανέκαθεν ήταν πως η διακυβέρνηση έχει σημασία -και μπορεί να κάνει τη διαφορά. Η εξασφάλιση της στρατηγικής δυνατότητας του κράτους να παρεμβαίνει και να προλαμβάνει δυσοίωνες εξελίξεις και καταστροφές δεν είναι μόνο αναγκαία, αλλά κι επιθυμητή.
Αν τα κεντροαριστερά κόμματα δεν αναπτύξουν πολιτικές που να απαντούν στα ζητήματα που απασχολούν πράγματι τους πολίτες, αφήνουν εξ ορισμού κενό χώρο στη δεξιά. Υπάρχουν και άλλα ζητήματα, όπως π.χ. η κλιματική αλλαγή, που ενώ αντιπροσωπεύουν πελώριες απειλές, το κοινό δεν μοιάζει ιδιαίτερα ευαισθητοποιημένο ή έτοιμο να τα αντιμετωπίσει.
Η εξεύρεση τρόπων διεθνούς συνεργασίας θα πρέπει έτσι στα ζητήματα αυτά να συνοδεύεται από πολιτικές που σταδιακά εξοικειώνουν τους πολίτες στο να αποδεχτούν να αλλάξουν την καθημερινή τους ζωή. Η διατήρηση της ισορροπίας μεταξύ αυτών των δύο στόχων είναι ίσως η μέγιστη πρόκληση που αντιμετωπίζει η δημοκρατία σήμερα, και το κόστος ενδεχόμενης αποτυχίας θα είναι δραματικά υψηλό.
Το άλλο μάθημα που θα πρέπει να διδαχθούν οι σοσιαλδημοκράτες από τις εμπειρίες της δεκαετίας του ’90 είναι πως για τη σοσιαλδημοκρατία το μέλλον ή θα είναι υπερεθνικό ή δε θα υπάρξει. Τα ιδεώδη της σοσιαλδημοκρατίας θα επικρατήσουν μόνον εφόσον οι σοσιαλδημοκράτες βρουν τρόπο ώστε το κράτος να μπορεί να παρεμβαίνει αποτελεσματικά όχι μόνο σε τοπικό, αλλά και σε πλανητικό επίπεδο. Προκειμένου να αναδυθεί μία νέα μορφή πλανητικής πολιτικότητας, θα χρειαστεί να δημιουργηθούν νέοι δημόσιοι χώροι, νέες μορφές εκπροσώπησης, νέα οικουμενικά κοινωνικά κινήματα.
---------------------------------------------------------------
* Ο Andrew Gamble είναι καθηγητής πολιτικών επιστημών στο πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ
Σχεδόν δέκα χρόνια αργότερα, ελάχιστοι σοσιαλδημοκράτες απέμειναν στις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις, και για εκείνους το μέλλον εμφανίζεται δυσοίωνο. Σημαίνει άραγε αυτό πως το πελώριο κύμα σοσιαλδημοκρατικής αναβίωσης που σάρωσε την Ευρώπη τη δεκαετία του ’90 έχει πλέον πλήρως εξαντληθεί; Ή μήπως εξακολουθεί να έχει ακόμα να πει πράγματα στους σημερινούς, τόσο διαφορετικούς καιρούς; Kαι αν ναι, πώς θα μπορούσε να προσαρμοστεί στις νέες συνθήκες;
Ο «τρίτος δρόμος» εμφανίστηκε σε διάφορες εκδοχές, στις οποίες συμπεριλαμβανόταν το «νέο κέντρο» (Neue Mitte), το «συναινετικό ολλανδικό μοντέλο» (Polder model) και το σκανδιναβικό μοντέλο.
Ο Τόνι Μπλερ (Tony Blair) χαρακτήρισε τον όρο «τρίτος δρόμος» ως «τον καταλληλότερο χαρακτηρισμό για μία νέα πολιτική αντίληψη που η κεντροαριστερά σφυρηλατεί στη Βρετανία -και όχι μόνο».
Πολλοί αριστεροί τον κατηγόρησαν πως δεν ήταν παρά ένας ευφημισμός για μία στροφή προς τα δεξιά, που πρωταρχικό σκοπό είχε να σταθεροποιήσει τη νεοφιλελεύθερη συναίνεση, αντί να την αμφισβητήσει.
Εντωμεταξύ ο όρος έπεσε σε αχρησία, αν και όχι το ιδεολογικό του περιεχόμενο.
Οι εμπνευστές του «τρίτου δρόμου», σαν τον ’Αντονι Γκίντενς (Anthony Giddens), επέμεναν πως η προσέγγιση αυτή αντιπροσώπευε τη νέα μορφή της σοσιαλδημοκρατίας, που αναθεωρούσε κι εκσυγχρόνιζε τα παραδοσιακά σοσιαλδημοκρατικά δόγματα, ώστε να μπορέσει να αντεπεξέρθει στις προκλήσεις της παγκοσμιοποίησης και της κοινωνίας της γνώσης, και να βρει νέους τρόπους να υλοποιήσει τους παραδοσιακούς της στόχους της κοινωνικής δικαιοσύνης και αλληλεγγύης, ενώ ταυτόχρονα θα υπηρετούνταν η οικονομική αποτελεσματικότητα και η ευελιξία.
Από την άποψη αυτή, ακόμα κι αν απαξιώσουμε ως ξεπερασμένες ορισμένες προσεγγίσεις του «τρίτου δρόμου», ο ίδιος ο «τρίτος δρόμος» συνεχίζει να εκφράζει τον αιώνιο πυρήνα της σοσιαλδημοκρατικής προσέγγισης, που είναι η βέλτιστη σύζευξη της οικονομικής αποτελεσματικότητας με την κοινωνική δικαιοσύνη, της ελευθερίας της αγοράς με το καθολικό κράτος πρόνοιας.
Ως επί το πλείστον, οι πολιτικές προσεγγίσεις του «τρίτου δρόμου» επιδίωκαν να πετύχουν τους στόχους που διατύπωσε ο ίδιος ο Τόνι Μπλερ το 1998 στο περίφημο κείμενό του που εξέδωσε η «φαβιανή εταιρεία»: δυναμική οικονομία της γνώσης· ισχυρή κοινωνία των πολιτών· σύγχρονη διακυβέρνηση, με συναίνεση και αποκέντρωση· εξωτερική πολιτική με άξονα τη διεθνή συνεργασία. Ακόμα και σήμερα, αυτοί οι στόχοι είναι δύσκολο να απορριφθούν και ακόμα πιο δύσκολο να επιτευχθούν. Αλλά το ερώτημα παραμένει: είναι αυτοί οι στόχοι σήμερα επαρκείς;
Οι νέες προκλήσεις της κλιματικής αλλαγής, της διάδοσης των πυρηνικών όπλων, της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής αστάθειας, της μετανάστευσης και των δημογραφικών πιέσεων, η μετατόπιση του κέντρου βάρους της παγκόσμιας οικονομίας μακράν της Ευρώπης και της Αμερικής, αλλά και η διατήρηση των παγκοσμίων ανισοτήτων, αχρηστεύουν πράγματι μεγάλο μέρος από το πολιτικό οπλοστάσιο του «τρίτου δρόμου» των μέσων της δεκαετίας του ’90.
Η δεκαετία του ’90 ήταν μία εποχή αισιοδοξίας και σχετικής διεθνούς και εσωτερικής νηνεμίας, που δύσκολα θα επιστρέψει.
Ο πυρήνας όμως της προσέγγισης του «τρίτου δρόμου» εξακολουθεί να είναι επίκαιρος. Αυτό που πρέπει να γίνει είναι να εφαρμοστεί η μεθοδολογία του στις νέες συνθήκες που αντιμετωπίζουμε σήμερα. Το πολιτικό περιεχόμενο του «τρίτου δρόμου» δεν είναι δεδομένο· ο τρίτος δρόμος δεν εμπεριέχει «αιώνιες αλήθειες».
Αντιθέτως, η εφαρμογή του «τρίτου δρόμου» σημαίνει ακριβώς πως, εφόσον είναι αναγκαίο, οφείλουμε να απορρίψουμε πολλές από τις πολιτικές αντιλήψεις αλλά και από τα πολιτικά εργαλεία που μας κληροδότησε η δεκαετία του ’90.
Ενώ είναι προφανές πως οι αγορές δε λειτουργούν, είναι έκδηλο πως προκειμένου να περισώσουμε την οικονομία και να προστατεύσουμε τους πολίτες, θα χρειαστούν εντονότερες κρατικές παρεμβάσεις. Εξάλλου, μία από τις θεμελιακές σοσιαλδημοκρατικές πεποιθήσεις ανέκαθεν ήταν πως η διακυβέρνηση έχει σημασία -και μπορεί να κάνει τη διαφορά. Η εξασφάλιση της στρατηγικής δυνατότητας του κράτους να παρεμβαίνει και να προλαμβάνει δυσοίωνες εξελίξεις και καταστροφές δεν είναι μόνο αναγκαία, αλλά κι επιθυμητή.
Αν τα κεντροαριστερά κόμματα δεν αναπτύξουν πολιτικές που να απαντούν στα ζητήματα που απασχολούν πράγματι τους πολίτες, αφήνουν εξ ορισμού κενό χώρο στη δεξιά. Υπάρχουν και άλλα ζητήματα, όπως π.χ. η κλιματική αλλαγή, που ενώ αντιπροσωπεύουν πελώριες απειλές, το κοινό δεν μοιάζει ιδιαίτερα ευαισθητοποιημένο ή έτοιμο να τα αντιμετωπίσει.
Η εξεύρεση τρόπων διεθνούς συνεργασίας θα πρέπει έτσι στα ζητήματα αυτά να συνοδεύεται από πολιτικές που σταδιακά εξοικειώνουν τους πολίτες στο να αποδεχτούν να αλλάξουν την καθημερινή τους ζωή. Η διατήρηση της ισορροπίας μεταξύ αυτών των δύο στόχων είναι ίσως η μέγιστη πρόκληση που αντιμετωπίζει η δημοκρατία σήμερα, και το κόστος ενδεχόμενης αποτυχίας θα είναι δραματικά υψηλό.
Το άλλο μάθημα που θα πρέπει να διδαχθούν οι σοσιαλδημοκράτες από τις εμπειρίες της δεκαετίας του ’90 είναι πως για τη σοσιαλδημοκρατία το μέλλον ή θα είναι υπερεθνικό ή δε θα υπάρξει. Τα ιδεώδη της σοσιαλδημοκρατίας θα επικρατήσουν μόνον εφόσον οι σοσιαλδημοκράτες βρουν τρόπο ώστε το κράτος να μπορεί να παρεμβαίνει αποτελεσματικά όχι μόνο σε τοπικό, αλλά και σε πλανητικό επίπεδο. Προκειμένου να αναδυθεί μία νέα μορφή πλανητικής πολιτικότητας, θα χρειαστεί να δημιουργηθούν νέοι δημόσιοι χώροι, νέες μορφές εκπροσώπησης, νέα οικουμενικά κοινωνικά κινήματα.
---------------------------------------------------------------
* Ο Andrew Gamble είναι καθηγητής πολιτικών επιστημών στο πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ
