Η απώλεια της αρχέγονης, συναισθηματικής, ποιητικής επικοινωνίας

Μου ζητήθηκε από την εφημερίδα ένα πολιτικό άρθρο. Συμφώνησα, αλλά, περιέργως, η σκέψη μου άρχισε να απασχολείται όχι με τα σοβαρά πολιτικά θέματα του σήμερα, αλλά με το ζήτημα της επικοινωνίας. Πώς μπορώ να επικοινωνήσω με τους αναγνώστες, όταν εδώ κι ένα χρόνο όλες οι γέφυρες επαφής μου με τον έξω κόσμο έχουν πυρποληθεί και καταστραφεί; «Οταν ο κόσμος πίσω μας θα καίγεται, όταν τα γεφύρια πίσω μας θα κόβονται», που λέει ο Σαββόπουλος. Οταν ο καθένας μας είναι ένα είδος Ροβινσώνα Κρούσου. Υπάρχει, βέβαια, το τηλέφωνο, το γραπτό κείμενο ή μήνυμα, το Zoom, το Skype - είναι όμως εντελώς ανεπαρκή. Ο λόγος, προφορικός ή γραπτός, είναι βασικό εργαλείο συνομιλίας. Δεν αρκεί, όμως. Ο σπουδαίος αυστροαμερικανός ψυχολόγος Paul Watzlawick έχει γράψει, κι έχει γίνει γενικά αποδεκτό, ότι η επικοινωνία μας είναι και με τις λέξεις, «ψηφιακή», και με μη λεκτικά μηνύματα (χειρονομίες, στάση του σώματος, έκφραση του προσώπου, πρόκληση ήχων, αφή, ηχητική της φωνής), «αναλογική».

Η δεύτερη είναι πιο αρχαϊκή, πιο γνήσια, ίσως και πιο σημαντική από την πρώτη. Μια ακόμα θέση του Watzlawick είναι ότι βασικό στοιχείο της επικοινωνίας αποτελεί η συμπεριφορά: έδεσμα, πιοτό, υπνηλία, χασμουρητό, χειρονομία, κλάμα. Ο ηθοποιός παίζει σε διπλό ταμπλό: και με το στόμα και τις λέξεις και με το σώμα και τις κινήσεις. Οποιος έχει κάνει έστω και λίγο φυλακή - και μου έτυχε την εποχή του φοιτητικού κινήματος στη δικτατορία - έχει εμπειρία ότι μερικές λιγόστιγμες ματιές μεταξύ δύο κρατουμένων, χωρίς ανταλλαγή ούτε μιας κουβέντας, μπορούν να εμπεριέχουν ένα ολόκληρο πολυσέλιδο βιβλίο ενός διαλόγου που δεν ψηφιοποιήθηκε.

Αυτή η βαθιά σημασία της μη λεκτικής επικοινωνίας, που σήμερα μας λείπει τόσο, μου θυμίζει μια αφήγηση που είχα διαβάσει πριν από μια δεκαετία στο «Times Literary Supplement». Είναι 1939. Η δημοκρατική Ισπανία οδηγείται προς την ήττα από τα φασιστικά στρατεύματα του Φράνκο. Ενας εγγλέζος ευγενής, ο Baron Gavin Farington, ειρηνιστής και σοσιαλιστής, που είχε συμμετάσχει στον ισπανικό εμφύλιο δουλεύοντας στο νοσοκομείο της Αραγωνίας και μετατρέποντας τη Rolls Royce του σε νοσοκομειακό αυτοκίνητο του Δημοκρατικού Στρατού, παραχωρεί ένα μεγάλο κτίριό του στο Eaton Hastings, κοντά στον ποταμό Τάμεση, ως κατάλυμα ισπανών προσφύγων. Ο ντόπιος κόσμος το ονόμασε Basque House, γιατί οι πρώτοι φιλοξενούμενοι ήταν ξεριζωμένοι δημοκρατικοί από τη Χώρα των Βάσκων, όπου είχαν εισβάλει οι Φαλαγγίτες. Τον Μάρτη του 1939 φτάνει εκεί ο ανδαλουσιανός ποιητής Pedro Garfias. Στην τσέπη του έχει το Εθνικό Βραβείο Ποίησης της Ισπανίας, που είχε κερδίσει την προηγούμενη χρονιά, για τη συλλογή του «Poesias de la Guerra Civil Espanola». Είναι, όμως, διπλά πληγωμένος. Για την ανεπανόρθωτη ήττα και για το γεγονός ότι καθαιρέθηκε από πολιτικός και πολιτιστικός κομισάριος του Tάγματος της Villafranca, λόγω αλκοολισμού. Φτάνοντας στην Αγγλία, το μεθύσι του είχε φτάσει στα άκρα. Κάθε βράδυ πήγαινε στο πανδοχείο «Η Αγκυρα», δίπλα στο ποτάμι, στέκι ψαράδων. «Δεν ήξερε λέξη εγγλέζικα», γράφει στις Αναμνήσεις του ο Pablo Neruda, που τον είχε γνωρίσει αργότερα στο Μεξικό, μόνο γύφτικα ισπανικά που ούτε εγώ πάντα καταλάβαινα, έπινε τη μοναχική του μπίρα μέσα στη σιωπή. Αυτός ο μουγγός πελάτης άγγιξε το ενδιαφέρον του ταβερνιάρη. Μια νύχτα, όταν όλοι οι πελάτες είχαν φύγει, ζήτησε από τον Garfias να μείνει, και συνέχισαν να πίνουν σιωπηλά, δίπλα στο τζάκι, που το τριζοβόλημά του αντικαθιστούσε τις ομιλίες και των δύο. Αυτή η πρόσκληση έγινε μια τελετουργία. Λίγο - λίγο οι γλώσσες τους λύθηκαν.

Ο ποιητής μιλούσε για τον Εμφύλιο με φωνές, όρκους και κατάρες, ενώ ο Σκωτσέζος άκουγε με ιερή σιωπή, χωρίς, βέβαια, να κατανοήσει ούτε μια λέξη. Mε τη σειρά του άρχιζε να μιλάει για την κακή του μοίρα, μάλλον για τη γυναίκα του που τον είχε εγκαταλείψει, και τα ανδραγαθήματα των δύο γιων του, οι στρατιωτικές φωτογραφίες τους ήταν στο πρέκι του τζακιού. Λέω «μάλλον» γιατί κατά τη διάρκεια των μακρών μηνών που διαρκούσαν οι συνομιλίες τους και o Ισπανός δεν καταλάβαινε τίποτα. Κι όμως, παρότι μεταξύ τους δεν υπήρχε η επικοινωνία των λέξεων καταλάβαιναν πολλά: τη στέρηση, την απουσία, την αδικία, την εγκατάλειψη, τη μοναχικότητα, τον πόνο. Αν δεν ήταν έτσι, η ποιητική συλλογή «Primavera en Eaton Hastings» του Garfias (ένας θρήνος για την ηττημένη Δημοκρατία στην Ισπανία, που εκδόθηκε τη μεθεπόμενη χρονιά στο Μεξικό, όπου ο ποιητής πέρασε την υπόλοιπη ζωή του) δεν θα χαρακτηριζόταν ως η καλύτερη ποιητική συλλογή της ρεπουμπλικανικής διασποράς από τον επικεφαλής της Βασιλικής Ισπανικής Ακαδημίας Damaso Alonso.

Αυτή η πλευρά της επικοινωνίας, η μη λεκτική, η μη ψηφιακή, η αρχέγονη, η ενστικτώδης, η συναισθηματική, η ποιητική, έχει πληγεί καίρια και εξαφανισθεί σχεδόν ολοκληρωτικά στις σημερινές συνθήκες αποκλεισμού. Και πρέπει άμεσα αυτός ο επικοινωνιακός ευνουχισμός να πάρει τέλος.