Πόλεμος και ιδιωτική πρωτοβουλία

Ακούμε πολύ συχνά ότι η ιδιωτική πρωτοβουλία, επειδή έχει για κίνητρο το προσωπικό κέρδος μέσα σε συνθήκες σκληρού ανταγωνισμού, μπορεί να ανταποκριθεί στις ανάγκες μας πολύ πιο αποδοτικά από το δυσκίνητο και διεφθαρμένο κράτος, μετουσιώνοντας έτσι το ιδιωτικό ελάττωμα σε δημόσια αρετή, για να θυμηθούμε την περίφημη φράση του Μάντεβιλ. Μια τέτοια περιγραφή της αγοράς, ακόμα κι αν υποθέσουμε ότι είναι σωστή, παραλείπει την εξής σημαντική διάσταση: ότι ο καλός επιχειρηματίας δεν προσπαθεί μόνο να καλύψει την υπάρχουσα ζήτηση, αλλά δημιουργεί συνεχώς νέες ανάγκες, τις οποίες θα κληθεί να ικανοποιήσει. Δεν είναι τυχαίο ότι αυτόν το δυναμισμό του καπιταλισμού τον επαίνεσε και ο ίδιος ο Μαρξ. Φυσικά, αν ζούσε σήμερα και έβλεπε τον πολλαπλασιασμό των περιττών αναγκών, ενώ ο πλανήτης απειλείται με οικολογική καταστροφή, ίσως το ξανασκεφτόταν.

Εκτός όμως από τον καταναλωτισμό, η δημιουργία ζήτησης έχει και μιαν άλλη διάσταση, την οποία αναδεικνύει η Ναόμι Κλάιν στο βιβλίο της «Το δόγμα του σοκ: η άνοδος του καπιταλισμού της καταστροφής» που κυκλοφόρησε πρόσφατα. Συγκεκριμένα, η Κλάιν μιλάει για το τι συνέβη στην Αμερική μετά την 11η Σεπτεμβρίου και τεκμηριώνει τη στενή σχέση ανάμεσα στο κράτος και διάφορες ιδιωτικές εταιρείες που αποκομίζουν τεράστια κέρδη ως προμηθευτές στον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας. Εδώ δεν ισχύει το κλασικό μοντέλο, δηλαδή δεν έχουμε επιχειρήσεις που προσέρχονται στην αγορά με τα προϊόντα τους για να διαλέξουμε εμείς οι απλοί καταναλωτές το καλύτερο και φτηνότερο, επειδή πελάτης υπάρχει μόνο ένας, η κυβέρνηση Μπους, η οποία πληρώνει με τα λεφτά των φορολογουμένων. Και δεν είναι μόνο οι ζαβολιές που κάνουν εταιρείες σαν τη Halliburton, οι οποίες, όπως και να το κάνουμε, έχουν άκρες. Το πιο ανησυχητικό είναι το εξής: η αποτίμηση του κινδύνου θα προσδιορίσει το ύψος των κρατικών παραγγελιών, και συνεπώς όσο πιο πολύ φοβόμαστε, τόσο πιο καλά πάνε οι δουλειές τους.

Αυτό σημαίνει ότι οι επιχειρηματίες, ακολουθώντας την πάγια πρακτική τους, δημιουργούν συνεχώς νέες ανάγκες, υπερτονίζοντας τους μύριους κινδύνους που υποτίθεται ότι μας απειλούν, για να πουλήσουν ένα αχανές οπλοστάσιο, από κάμερες και υπερσύγχρονες συσκευές παρακολούθησης των πάντων μέχρι το απαραίτητο λογισμικό που χρειάζεται για να αναλυθεί ο τεράστιος όγκος των πληροφοριών που συγκεντρώνεται. Και φυσικά, για όσους με τον τρόπο αυτό πλουτίζουν, το χειρότερο που θα μπορούσε να συμβεί είναι μια διευθέτηση η οποία θα μείωνε τη ζήτηση, ή έστω μια ανάλυση της κατάστασης που θα απεθάρρυνε τον υστερικό φόβο. Οπως μια εταιρεία προσπαθεί μέσα από τη διαφήμιση να κατασκευάσει ανθρώπους που πιστεύουν ότι θα ευτυχήσουν αν αγοράσουν κάποιο πανάκριβο ρολόι, έτσι και οι προμηθευτές στον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας προσπαθούν να κατασκευάσουν ανθρώπους έντρομους. Οχι επειδή είναι κακοί, αλλά επειδή τούς συμφέρει.

Για να μην παρεξηγηθώ, δεν ισχυρίζομαι ότι η τρομοκρατία είναι ένας μύθος που συντηρείται από τον ιδιωτικό τομέα. Δηλαδή δεν προσπαθώ να εκσυγχρονίσω το παλιό και σαθρό επιχείρημα ότι για τους πολέμους ευθύνεται αποκλειστικά η βιομηχανία όπλων. (Σαθρό, εφόσον πολέμους είχαμε πολύ πριν αποκτήσουμε τη σχετική βιομηχανία.) Απλώς θέλω να πω ότι στη σημερινή συγκυρία, ένα από τα βασικά στοιχεία της ελεύθερης αγοράς -δηλαδή η δημιουργία νέων αναγκών- επιδεινώνει μια κατάσταση αδιέξοδη και επικίνδυνη. Κι αυτό επειδή όσο ο πόλεμος κατά της τρομοκρατίας συνεχίζεται και εντείνεται, κάποιοι βγάζουν πολλά λεφτά. Το οποίο, σύμφωνα με τη λογική της ελεύθερης αγοράς, είναι και θεμιτό και καλό. Ομως, στη συγκεκριμένη περίπτωση το ιδιωτικό ελάττωμα δεν μετουσιώνεται σε δημόσια αρετή.

Και κάτι τελευταίο: υπάρχουν άνθρωποι για τους οποίους ο φιλελευθερισμός δεν περιορίζεται στην οικονομική του διάσταση. Εννοώ εκείνους που ναι μεν δοξάζουν την ελεύθερη αγορά, αλλά από την άλλη μάχονται με νύχια και με δόντια για τον πολιτικό φιλελευθερισμό. Στην Ελλάδα οι εν λόγω άνθρωποι έχουν δώσει πολλά σε ορισμένες κρίσιμες αναμετρήσεις. Αναφέρω ενδεικτικά τον αγώνα κατά του ρατσισμού και του εθνικισμού, το χωρισμό Εκκλησίας - Κράτους ή την προστασία του αυτονόητου δικαιώματος να μην αναγράφεται στην ταυτότητα το θρήσκευμα. Και φυσικά δεν το έκαναν επειδή έτσι επέβαλε η νέα τάξη πραγμάτων, όπως ισχυρίστηκαν οι εθνικόφρονες, δεξιοί και αριστεροί. Αυτοί λοιπόν οι άνθρωποι πρέπει να αντιμετωπίζουν σήμερα ένα τεράστιο πρόβλημα. Γιατί η ελεύθερη αγορά στην οποία πιστεύουν, όχι σε κάποια διαστρεβλωτική εκδοχή αλλά ακολουθώντας τη δική της εσωτερική λογική, απολήγει σε καταστάσεις που θα πρέπει να τους προκαλούν αποτροπιασμό. Κατά συνέπεια, καλούνται να διαλέξουν ανάμεσα στο κέρδος ως υπέρτατο κίνητρο και μαμή του λαμπρού μέλλοντος, όπως επιβάλλει η πίστη τους στην ελεύθερη αγορά, και στην προάσπιση των ατομικών δικαιωμάτων, όπως επιβάλλει ο πολιτικός φιλελευθερισμός τους. Τα οποία όμως παραβιάζονται συστηματικά μέσα σε μια γενική ατμόσφαιρα τρομοϋστερίας και εκφοβισμού, που ευνοεί την κερδοφορία.