Από το Κατίν στη δημοκρατία

Η προβολή στην Ελλάδα του φιλμ του Αντρζέι Βάιντα «Κατίν» ατύχησε πολλαπλά. Κατ’ αρχήν ατύχησε όσον αφορά την προβολή του σε μιάμιση αίθουσα την πρώτη εβδομάδα και σε μισή τη δεύτερη και ύστερα. Ατύχησε όσον αφορά την κριτική του παρουσίαση από τους κριτικούς κινηματογράφου και ατύχησε όσον αφορά και τον διάλογο που «αναπτύχθηκε» στα διάφορα μπλογκς. Διάλογος που φυσικά διέπεται απ’ όλα τα χαρακτηριστικά του τρόπου που αναπτύσσεται ο όποιος διάλογος στη χώρα μας, όπως αποσπασματικότητα, άγνοια δεδομένων, υποτίμηση των ιστορικών αναφορών, ιδεολογική σύγχυση, μονομέρεια και στερεοτυπική ανάλυση. Φυσικά, δεν αναφέρομαι στον κριτικό του «Ριζοσπάστη» που διέκρινε στον Βάιντα ένα «ανιστόρητο, δακρύβρεχτο και επιδερμικό τρόπο με τον οποίο προσπαθεί να εμφανίσει ως αλήθεια ένα αισχρό ψέμα», ούτε ακόμα στον «αμερόληπτο» κριτικό του «Αθηνοράματος», ο οποίος μέμφεται τον σκηνοθέτη, γιατί «δεν καταφέρνει να αποστασιοποιηθεί από την αποτρόπαια σφαγή, προσφέροντας μια προκατειλημμένη, υποκειμενική ιστορική ματιά» (αλήθεια, αυτός ο Καζάν πόσο υποκειμενικός, μη αποστασιοποιημένος είναι όταν στο «Αμέρικα, Αμέρικα» παρουσιάζει τη σφαγή των Αρμενίων και τους διωγμούς των Ελλήνων;).

Η ελληνική αντιμετώπιση της εν ψυχρώ δολοφονίας στο δάσος του Κατίν από τους Σοβιετικούς περίπου 20 χιλιάδων αξιωματικών του πολωνικού στρατού, είτε ως ψέμα είτε ως συνέπεια της αντιδραστικής φύσης των θυμάτων (τα σωστά θύματα) κατά συνέπεια και του πολωνικού λαού, είτε ως παράπλευρη απώλεια της ιστορικής νομοτέλειας, αποδίδεται από πολλούς στην κυριαρχία της αριστερής ιδεολογίας στον δημόσιο χώρο (αριστερή ιδεολογία, που λανθασμένα στην ολότητά της ταυτίζεται με την υποτίμηση της δημοκρατίας - ας θυμηθούμε την κριτική της Λούξεμπουργκ στον λενινισμό). Νομίζω όμως πως τα πράγματα είναι χειρότερα. Η μεγάλη καχυποψία μεγάλου κομματιού της ελληνικής κοινής γνώμης κατά των λαών, που για 45 χρόνια αγωνίστηκαν κατά του κομμουνιστικού ολοκληρωτισμού προέρχεται από μια λανθάνουσα αμφισβήτηση του πνεύματος της δημοκρατίας και των αρχών του Διαφωτισμού. Στην Ελλάδα, πίσω από την άρνηση να αποδεχτούμε τον ολοκληρωτικό χαρακτήρα του «υπαρκτού σοσιαλισμού», κρύβεται η αμφισβήτηση της σημασίας της δημοκρατίας ως συστατικού στοιχείου του «δυτικού κόσμου».

Στην Ελλάδα η δημοκρατία αμφισβητείται είτε για χάρη ενός δήθεν ελληνικού κοινοτιστικού τρόπου ζωής, είτε λόγω του «τυπικού» της χαρακτήρα, είτε λόγω της απόστασής της από τη λαϊκή συμμετοχή. Τελικά, η δημοκρατία θεωρείται ένα ψιμύθιο όχι και τόσο απαραίτητο για τη συγκρότηση της κοινωνίας ως ολότητας. Οι κριτικές στις απόψεις, που θεωρούν πως η δημοκρατία είναι μόνο μέθοδος επιλογής των πολιτικών ηγετών και δεν έχει σχέση με τις υποσχέσεις για κοινωνική ισότητα και δικαιοσύνη (Σουμπέτερ), οι κριτικές στον κηδεμονικό χαρακτήρα που αυτή παίρνει στις σύγχρονες κοινωνίες, οι κριτικές στην κοινωνική αδιαφορία που προκαλεί η αντιπροσωπευτική της διάσταση, οι κριτικές στην ταύτιση δημοκρατίας και αγοράς είναι πολύτιμες και σωστές όσο δεν κρύβουν το δάσος. Και το δάσος δεν είναι άλλο από την αναγνώριση των ορίων μεταξύ δημοκρατίας και ολοκληρωτισμού. Γιατί, σίγουρα, η απουσία της διάστασης της πολιτικής ισότητας (Ρόμπερτ Νταλ) και της κοινωνικής αναδιανομής (Ντέιβιντ Χελντ) στις δημοκρατίες αποδυναμώνει την ίδια τη δημοκρατία, αλλά η απουσία της δημοκρατίας ως δυνατότητα επιλογής και συμμετοχής αποδυναμώνει την ίδια την κοινωνία στην ολότητά της. Αυτό δεν το έχουμε αντιληφθεί ακόμη στην Ελλάδα. Αυτό ακριβώς πλήρωσε ο Βάιντα και οι Πολωνοί.

Διδάκτωρ Κοινωνιολογίας giorsiak@yahoo.gr