Ο «τρίτος δρόμος» δεν περνάει από την Eυρώπη
H αδυναμία του «μπλερισμού» να καλύψει το κενό του γαλλογερμανικού άξονα
Γιάννης Βούλγαρης, Τα Νέα, Δημοσιευμένο: 2005-11-11
Ήξερα ότι οι Βρετανοί έχουν περίεργες παρομοιώσεις, αλλά δεν είχα ακούσει: "είναι σαν θετικίστρια γάτα ανάμεσα σε συγχισμένα κοτόπουλα" Μου φάνηκε ωστόσο κατάλληλογια τη θέση που κατέχει σήμερα ο "Μπλερισμός" σε σχέσει με την εν συγχύσει διατελούσα Γερμανική, Γαλλική και Ιταλική Αριστερά Ή ΓENIKΟTEPA, H «MΠΛEPIKH» BPETANIA ΣE ΣYΓKPIΣH ME THN ΠAPAΔEPNΟYΣA ΠΟΛITIKH THΣ ΓEPMANIAΣ, ΓAΛΛIAΣ KAI THΣ ITAΛIAΣ.
Συχνά, όμως, συμβαίνει οι στόχοι να είναι διαυγείς αλλά όχι αποδεκτοί. Αυτό σκεφτόμουν διαβάζοντας τη δοκιμιακή μπροσούρα με τίτλο «Global Europe: full - employment Europe» που δημοσιοποίησε στο Διαδίκτυο ο πολύς Γκόρντον Μπράουν, υπουργός Εθνικής Οικονομίας της Βρετανίας, επίδοξος διάδοχος του Μπλερ. H Ελίζα Παπαδάκη είχε ήδη επισημάνει και σχολιάσει εύστοχα το κείμενο στα «NEA» 19/10/2005. Εγώ είχα μπροστά μου την άσφαιρη Σύνοδο Κορυφής που οργάνωσε ο Μπλερ στις 27-28 Οκτωβρίου και την αποτυχημένη γενικώς βρετανική προεδρία. Αυτή που θα έθετε, υποτίθεται, τα θεμέλια μιας άλλης ιδέας για την Ευρώπη μετά την αυτοχειριαστική αποτυχία της Γαλλίας, η οποία καταψήφισε το Ευρωσύνταγμα που η ίδια είχε πατρονάρει. H ανάλυση της «Global Europe» και η αδυναμία του «Μπλερισμού» να ηγεμονεύσει αναπληρώνοντας το κενό του γαλλογερμανικού άξονα, φάνταζαν συνυφασμένες.
Να εξηγηθώ. Στο επίκεντρο της ανάλυσης του Βρετανού υπουργού βρίσκεται η σχέση της Ενωμένης Ευρώπης με την παγκοσμιοποίηση. Αποτελεί ακόμα η σημερινή E.E. την κατάλληλη βαθμίδα για μια θετική και δυναμική απάντηση στην παγκοσμιοποίηση; Αν όχι, πώς πρέπει να αλλάξει; Ποιες πολιτικές πρέπει να προωθήσει; Ο συγγραφέας έχει μια σαφή και τεκμηριωμένη άποψη, τόσο για την Ευρώπη όσο και για την παγκοσμιοποίηση. Άποψη συζητήσιμη όμως και στα δύο σκέλη της.
H Ενωμένη Ευρώπη οικοδομήθηκε ώς τώρα ως μια περιφερειακή οικονομική ολοκλήρωση, δηλαδή ως μια βαθμιαία συναινετική απελευθέρωση των ανταλλαγών και κατάργηση των εθνικών φραγμών. Από αυτήν την άποψη, υποστηρίζει ο συγγραφέας προσκομίζοντας και τα αποδεικτικά στοιχεία, απετέλεσε μια μεγάλη ιστορική επιτυχία και βρέθηκε στην πρωτοπορία της διεθνοποίησης και της παγκοσμιοποίησης. Σήμερα όμως οι ροές του κεφαλαίου, των αγαθών, και των υπηρεσιών ξεπερνούν το περιφερειακό επίπεδο (άρα τα όρια της E.E.) καθόσον εγκαθιδρύονται και διεξάγονται σε παγκόσμιο επίπεδο. Επιπλέον, η ανάδυση της Κίνας και της Ινδίας μετέβαλε τις παγκόσμιες ισορροπίες. Στη νέα αυτή φάση, η Ευρώπη χάνει έδαφος. Ο Μπράουν δείχνει ότι οι ευρωπαϊκοί δείκτες της ανάπτυξης, της αγοράς εργασίας, των δεξιοτήτων, της καινοτομίας και της επιχειρηματικότητας χειροτερεύουν έναντι των άλλων παγκοσμίων οικονομικών δυνάμεων. Ο ανταγωνισμός από τις αναδυόμενες οικονομίες δεν περιορίζεται στη μαζική παραγωγή βιομηχανικών αγαθών με χαμηλούς μισθούς και χαμηλή τεχνολογία. Οι «Κινέζοι» δεν εισέβαλαν ξαφνικά στις αγορές μας, με τα πάμφθηνα ρούχα. Ήταν από καιρό στην E.E., καλύπτοντας το 50% των εισαγωγών ηλεκτρονικών υπολογιστών και των εξοπλισμών γραφείου. Μαζί με τους Ινδούς και τους άλλους λαούς της περιοχής, ανταγωνίζονται τις ανεπτυγμένες χώρες σε προϊόντα και υπηρεσίες υψηλής τεχνολογίας.
Εξετάζοντας προσεκτικότερα τα στοιχεία, ο αναγνώστης διαπιστώνει ότι πολλά κράτη-μέλη της E.E. τα πάνε μια χαρά και ότι το πρόβλημα εστιάζεται στο «κεντροευρωπαϊκό μοντέλο», δηλαδή στη Γερμανία, τη Γαλλία, την Ιταλία. Σε αυτές απευθύνεται άλλωστε πρωτίστως ο Βρετανός υπουργός. Για να ανακοπεί η αρνητική τάση, η Ευρώπη πρέπει να αλλάξει, να ανοίξει ένα νέο κεφάλαιο υποστηρίζει ο Μπράουν. Από εσωστρεφής να γίνει εξωστρεφής, από οικονομικό περιφερειακό μπλοκ που επικεντρώνεται στον εαυτό του και τη δική του ενιαία αγορά, να γίνει ανταγωνιστική ανοικτή οικονομική δύναμη παγκοσμίων οριζόντων· «Global Europe», όπως λέει και ο τίτλος του δοκιμίου. Οι πολιτικές που προτείνει ανταποκρίνονται στη γνωστή φιλοσοφία τού «Μπλερισμού»: ενεργητικές πολιτικές στην αγορά εργασίας, στην Εκπαίδευση και την κατάρτιση - ώστε να αναβαθμισθούν οι δεξιότητες και η «απασχολισιμότητα» -, περαιτέρω απελευθέρωση της ενιαίας αγοράς και της εξωστρέφειας, μεταρρύθμιση του Κοινοτικού Προϋπολογισμού ώστε να μειωθεί το μερίδιο της αγροτικής πολιτικής και να αυξηθεί το αντίστοιχο της έρευνας και της ανάπτυξης.
H διαπίστωση είναι αναμφισβήτητη. Στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης, η Ευρώπη βρίσκεται σε φάση υποχώρησης. Μάλιστα όσοι/ες θεωρούμε την E.E. κάτι περισσότερο από απλή ενιαία αγορά, όσοι/ες την αντιμετωπίζουμε από τη σκοπιά ενός Αριστερού ευρωπαϊσμού θα πρέπει να είμαστε πολύ πιο ανήσυχοι/ες, γιατί η οπισθοχώρηση είναι ακόμα δραματικότερη. H Ευρώπη, ενώ ήταν εργαστήρι για μια δημοκρατική υπερεθνική διακυβέρνηση της παγκοσμιοποίησης, έχει παύσει να είναι προνομιακός χώρος για την κατανόησή της. Με αυτήν την έννοια, ο κίνδυνος να συνεχισθεί η ιστορική περιθωριοποίηση της Ευρώπης και στον 21ο αιώνα είναι απτός.
Πολύ Global, ελάχιστη Europe
Αποτελεί ο «"Μπλερισμός" σε ευρωπαϊκό επίπεδο» απάντηση στην παρακμή; Αποφασιστικά όχι. Δεν χρειάζεται να ψάξει κανείς πολύ για να καταλάβει ότι στην «Global Europe» του Μπράουν υπάρχει... πολύ Global και ελάχιστη Europe. Αυτή περιορίζεται σχεδόν σε διαδικασίες συντονισμού των εθνικών πολιτικών, υιοθέτησης των «καλύτερων πρακτικών», κ.λπ. Ακόμα και οι θετικές υποδείξεις, όπως η μεταρρύθμιση του Κοινοτικού Προϋπολογισμού, ακυρώνονται από τη στιγμή που στη βρετανική αντίληψη για την E.E. δεν υπάρχει χώρος για μηχανισμούς αναδιανομής και μέτρα εξισορρόπησης του υψηλού κοινωνικού και περιφερειακού κόστους προσαρμογής. Όμως η βρετανική αντίληψη της «ελάχιστης Ευρώπης» δεν αντιστρατεύεται απλώς την περαιτέρω ενοποίηση, αλλά υποσκάπτει και την υπάρχουσα. Πώς μπορούν τα κράτη-μέλη και οι πολίτες να υφίστανται τις αναπόφευκτες δυσκολίες της ενοποίησης, όταν εξατμίζεται η αλληλεγγύη και δεν καλλιεργείται το αίσθημα τού συνανήκειν και της κοινής μοίρας; Ούτε η ΟΝΕ ούτε το ευρώ είναι διατηρήσιμα υπό τέτοιες συνθήκες. Σε λίγο, η πιθανότερη αντίδραση των κρατών και των πολιτών θα είναι «ο σώζων εαυτόν σωθήτω».
Περισσότερο όμως και από την «ιδέα της Ευρώπης» χωλαίνει η διάγνωση για την παγκοσμιοποίηση. Όλοι οι ανταγωνιστές της E.E. (συμπεριλαμβανομένων των ΗΠΑ, τις οποίες οι Βρετανοί συνήθως παραλείπουν) είναι ενιαία κράτη. Και επομένως έχουν το πλεονέκτημα που δίνει σε μια οικονομία η κρατική ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας. Μπορεί ο κρατικός ρόλος να μην έχει τη μορφή του Κεϋνσιανισμού, αλλά είναι εξαιρετικά δραστήριος ακόμα και στις ΗΠΑ - για να μη μιλήσουμε για την Κίνα ή την Ιαπωνία. H ιδέα των πρώτων χρόνων μετά την πτώση του σοβιετικού κομμουνισμού, ότι η παγκοσμιοποίηση θα είναι μια γραμμική διαδικασία διάχυσης του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού, ανήκει ασφαλώς στο παρελθόν. Όπως στο παρελθόν ανήκει και η άποψη ότι ο μεταδιπολικός κόσμος θα είναι μονοπολικός, με μόνη υπερδύναμη τις ΗΠΑ. H πολιτική δομή του μεταδιπολικού κόσμου, ακριβώς λόγω της ανάδυσης των μεγάλων χωρών της Ασίας, προσλαμβάνει πλέον ευκρινέστερα μια πολυπολική μορφή. Το πραγματικό ερώτημα είναι αν αυτός ο πολυπολικός ανταγωνισμός θα διαποτιστεί από επιθετικό εθνικισμό ή αν οι πολιτικές ηγεσίας θα βρουν τον δρόμο μιας ισορροπημένης συνεργασίας και διαχείρισης της παγκοσμιοποίησης. H βρετανική αντίληψη δεν εξασφαλίζει θέση για την E.E. στο φανταστικό τραπέζι των μεγάλων δυνάμεων του 21ου αιώνα. Και τούτο διότι αφοπλίζει πολιτικά την Ευρώπη ή διότι αναθέτει την πολιτική αντιπροσώπευσή της στις ΗΠΑ.
Τελικά, οι μεταρρυθμιστικές και Αριστερές πολιτικές δυνάμεις δεν έχουν να μάθουν πολλά από τον «"Μπλερισμό" σε ευρωπαϊκό επίπεδο». Ιδίως χώρες όπως η Ελλάδα, οι οποίες έχουν ανάγκη μιαν ισχυρή πολιτικά Ευρώπη για να λειτουργεί προστατευτικά έναντι των κραδασμών της ευρύτερης παγκοσμιοποίησης. H προσήλωση στον στόχο της πολιτικής ενοποίησης με πυρήνα τα κράτη-μέλη της Ευρωζώνης και η βαθύτερη κατανόηση των πολιτικών - κοινωνικών μεθόδων με τις οποίες οι Σκανδιναβοί αναδιάρθρωσαν επιτυχώς το κοινωνικό τους κράτος αποτελούν τα σταθερότερα σημεία αναφοράς για μια μοντέρνα μεταρρυθμιστική κουλτούρα
Συχνά, όμως, συμβαίνει οι στόχοι να είναι διαυγείς αλλά όχι αποδεκτοί. Αυτό σκεφτόμουν διαβάζοντας τη δοκιμιακή μπροσούρα με τίτλο «Global Europe: full - employment Europe» που δημοσιοποίησε στο Διαδίκτυο ο πολύς Γκόρντον Μπράουν, υπουργός Εθνικής Οικονομίας της Βρετανίας, επίδοξος διάδοχος του Μπλερ. H Ελίζα Παπαδάκη είχε ήδη επισημάνει και σχολιάσει εύστοχα το κείμενο στα «NEA» 19/10/2005. Εγώ είχα μπροστά μου την άσφαιρη Σύνοδο Κορυφής που οργάνωσε ο Μπλερ στις 27-28 Οκτωβρίου και την αποτυχημένη γενικώς βρετανική προεδρία. Αυτή που θα έθετε, υποτίθεται, τα θεμέλια μιας άλλης ιδέας για την Ευρώπη μετά την αυτοχειριαστική αποτυχία της Γαλλίας, η οποία καταψήφισε το Ευρωσύνταγμα που η ίδια είχε πατρονάρει. H ανάλυση της «Global Europe» και η αδυναμία του «Μπλερισμού» να ηγεμονεύσει αναπληρώνοντας το κενό του γαλλογερμανικού άξονα, φάνταζαν συνυφασμένες.
Να εξηγηθώ. Στο επίκεντρο της ανάλυσης του Βρετανού υπουργού βρίσκεται η σχέση της Ενωμένης Ευρώπης με την παγκοσμιοποίηση. Αποτελεί ακόμα η σημερινή E.E. την κατάλληλη βαθμίδα για μια θετική και δυναμική απάντηση στην παγκοσμιοποίηση; Αν όχι, πώς πρέπει να αλλάξει; Ποιες πολιτικές πρέπει να προωθήσει; Ο συγγραφέας έχει μια σαφή και τεκμηριωμένη άποψη, τόσο για την Ευρώπη όσο και για την παγκοσμιοποίηση. Άποψη συζητήσιμη όμως και στα δύο σκέλη της.
H Ενωμένη Ευρώπη οικοδομήθηκε ώς τώρα ως μια περιφερειακή οικονομική ολοκλήρωση, δηλαδή ως μια βαθμιαία συναινετική απελευθέρωση των ανταλλαγών και κατάργηση των εθνικών φραγμών. Από αυτήν την άποψη, υποστηρίζει ο συγγραφέας προσκομίζοντας και τα αποδεικτικά στοιχεία, απετέλεσε μια μεγάλη ιστορική επιτυχία και βρέθηκε στην πρωτοπορία της διεθνοποίησης και της παγκοσμιοποίησης. Σήμερα όμως οι ροές του κεφαλαίου, των αγαθών, και των υπηρεσιών ξεπερνούν το περιφερειακό επίπεδο (άρα τα όρια της E.E.) καθόσον εγκαθιδρύονται και διεξάγονται σε παγκόσμιο επίπεδο. Επιπλέον, η ανάδυση της Κίνας και της Ινδίας μετέβαλε τις παγκόσμιες ισορροπίες. Στη νέα αυτή φάση, η Ευρώπη χάνει έδαφος. Ο Μπράουν δείχνει ότι οι ευρωπαϊκοί δείκτες της ανάπτυξης, της αγοράς εργασίας, των δεξιοτήτων, της καινοτομίας και της επιχειρηματικότητας χειροτερεύουν έναντι των άλλων παγκοσμίων οικονομικών δυνάμεων. Ο ανταγωνισμός από τις αναδυόμενες οικονομίες δεν περιορίζεται στη μαζική παραγωγή βιομηχανικών αγαθών με χαμηλούς μισθούς και χαμηλή τεχνολογία. Οι «Κινέζοι» δεν εισέβαλαν ξαφνικά στις αγορές μας, με τα πάμφθηνα ρούχα. Ήταν από καιρό στην E.E., καλύπτοντας το 50% των εισαγωγών ηλεκτρονικών υπολογιστών και των εξοπλισμών γραφείου. Μαζί με τους Ινδούς και τους άλλους λαούς της περιοχής, ανταγωνίζονται τις ανεπτυγμένες χώρες σε προϊόντα και υπηρεσίες υψηλής τεχνολογίας.
Εξετάζοντας προσεκτικότερα τα στοιχεία, ο αναγνώστης διαπιστώνει ότι πολλά κράτη-μέλη της E.E. τα πάνε μια χαρά και ότι το πρόβλημα εστιάζεται στο «κεντροευρωπαϊκό μοντέλο», δηλαδή στη Γερμανία, τη Γαλλία, την Ιταλία. Σε αυτές απευθύνεται άλλωστε πρωτίστως ο Βρετανός υπουργός. Για να ανακοπεί η αρνητική τάση, η Ευρώπη πρέπει να αλλάξει, να ανοίξει ένα νέο κεφάλαιο υποστηρίζει ο Μπράουν. Από εσωστρεφής να γίνει εξωστρεφής, από οικονομικό περιφερειακό μπλοκ που επικεντρώνεται στον εαυτό του και τη δική του ενιαία αγορά, να γίνει ανταγωνιστική ανοικτή οικονομική δύναμη παγκοσμίων οριζόντων· «Global Europe», όπως λέει και ο τίτλος του δοκιμίου. Οι πολιτικές που προτείνει ανταποκρίνονται στη γνωστή φιλοσοφία τού «Μπλερισμού»: ενεργητικές πολιτικές στην αγορά εργασίας, στην Εκπαίδευση και την κατάρτιση - ώστε να αναβαθμισθούν οι δεξιότητες και η «απασχολισιμότητα» -, περαιτέρω απελευθέρωση της ενιαίας αγοράς και της εξωστρέφειας, μεταρρύθμιση του Κοινοτικού Προϋπολογισμού ώστε να μειωθεί το μερίδιο της αγροτικής πολιτικής και να αυξηθεί το αντίστοιχο της έρευνας και της ανάπτυξης.
H διαπίστωση είναι αναμφισβήτητη. Στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης, η Ευρώπη βρίσκεται σε φάση υποχώρησης. Μάλιστα όσοι/ες θεωρούμε την E.E. κάτι περισσότερο από απλή ενιαία αγορά, όσοι/ες την αντιμετωπίζουμε από τη σκοπιά ενός Αριστερού ευρωπαϊσμού θα πρέπει να είμαστε πολύ πιο ανήσυχοι/ες, γιατί η οπισθοχώρηση είναι ακόμα δραματικότερη. H Ευρώπη, ενώ ήταν εργαστήρι για μια δημοκρατική υπερεθνική διακυβέρνηση της παγκοσμιοποίησης, έχει παύσει να είναι προνομιακός χώρος για την κατανόησή της. Με αυτήν την έννοια, ο κίνδυνος να συνεχισθεί η ιστορική περιθωριοποίηση της Ευρώπης και στον 21ο αιώνα είναι απτός.
Πολύ Global, ελάχιστη Europe
Αποτελεί ο «"Μπλερισμός" σε ευρωπαϊκό επίπεδο» απάντηση στην παρακμή; Αποφασιστικά όχι. Δεν χρειάζεται να ψάξει κανείς πολύ για να καταλάβει ότι στην «Global Europe» του Μπράουν υπάρχει... πολύ Global και ελάχιστη Europe. Αυτή περιορίζεται σχεδόν σε διαδικασίες συντονισμού των εθνικών πολιτικών, υιοθέτησης των «καλύτερων πρακτικών», κ.λπ. Ακόμα και οι θετικές υποδείξεις, όπως η μεταρρύθμιση του Κοινοτικού Προϋπολογισμού, ακυρώνονται από τη στιγμή που στη βρετανική αντίληψη για την E.E. δεν υπάρχει χώρος για μηχανισμούς αναδιανομής και μέτρα εξισορρόπησης του υψηλού κοινωνικού και περιφερειακού κόστους προσαρμογής. Όμως η βρετανική αντίληψη της «ελάχιστης Ευρώπης» δεν αντιστρατεύεται απλώς την περαιτέρω ενοποίηση, αλλά υποσκάπτει και την υπάρχουσα. Πώς μπορούν τα κράτη-μέλη και οι πολίτες να υφίστανται τις αναπόφευκτες δυσκολίες της ενοποίησης, όταν εξατμίζεται η αλληλεγγύη και δεν καλλιεργείται το αίσθημα τού συνανήκειν και της κοινής μοίρας; Ούτε η ΟΝΕ ούτε το ευρώ είναι διατηρήσιμα υπό τέτοιες συνθήκες. Σε λίγο, η πιθανότερη αντίδραση των κρατών και των πολιτών θα είναι «ο σώζων εαυτόν σωθήτω».
Περισσότερο όμως και από την «ιδέα της Ευρώπης» χωλαίνει η διάγνωση για την παγκοσμιοποίηση. Όλοι οι ανταγωνιστές της E.E. (συμπεριλαμβανομένων των ΗΠΑ, τις οποίες οι Βρετανοί συνήθως παραλείπουν) είναι ενιαία κράτη. Και επομένως έχουν το πλεονέκτημα που δίνει σε μια οικονομία η κρατική ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας. Μπορεί ο κρατικός ρόλος να μην έχει τη μορφή του Κεϋνσιανισμού, αλλά είναι εξαιρετικά δραστήριος ακόμα και στις ΗΠΑ - για να μη μιλήσουμε για την Κίνα ή την Ιαπωνία. H ιδέα των πρώτων χρόνων μετά την πτώση του σοβιετικού κομμουνισμού, ότι η παγκοσμιοποίηση θα είναι μια γραμμική διαδικασία διάχυσης του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού, ανήκει ασφαλώς στο παρελθόν. Όπως στο παρελθόν ανήκει και η άποψη ότι ο μεταδιπολικός κόσμος θα είναι μονοπολικός, με μόνη υπερδύναμη τις ΗΠΑ. H πολιτική δομή του μεταδιπολικού κόσμου, ακριβώς λόγω της ανάδυσης των μεγάλων χωρών της Ασίας, προσλαμβάνει πλέον ευκρινέστερα μια πολυπολική μορφή. Το πραγματικό ερώτημα είναι αν αυτός ο πολυπολικός ανταγωνισμός θα διαποτιστεί από επιθετικό εθνικισμό ή αν οι πολιτικές ηγεσίας θα βρουν τον δρόμο μιας ισορροπημένης συνεργασίας και διαχείρισης της παγκοσμιοποίησης. H βρετανική αντίληψη δεν εξασφαλίζει θέση για την E.E. στο φανταστικό τραπέζι των μεγάλων δυνάμεων του 21ου αιώνα. Και τούτο διότι αφοπλίζει πολιτικά την Ευρώπη ή διότι αναθέτει την πολιτική αντιπροσώπευσή της στις ΗΠΑ.
Τελικά, οι μεταρρυθμιστικές και Αριστερές πολιτικές δυνάμεις δεν έχουν να μάθουν πολλά από τον «"Μπλερισμό" σε ευρωπαϊκό επίπεδο». Ιδίως χώρες όπως η Ελλάδα, οι οποίες έχουν ανάγκη μιαν ισχυρή πολιτικά Ευρώπη για να λειτουργεί προστατευτικά έναντι των κραδασμών της ευρύτερης παγκοσμιοποίησης. H προσήλωση στον στόχο της πολιτικής ενοποίησης με πυρήνα τα κράτη-μέλη της Ευρωζώνης και η βαθύτερη κατανόηση των πολιτικών - κοινωνικών μεθόδων με τις οποίες οι Σκανδιναβοί αναδιάρθρωσαν επιτυχώς το κοινωνικό τους κράτος αποτελούν τα σταθερότερα σημεία αναφοράς για μια μοντέρνα μεταρρυθμιστική κουλτούρα
