Ιδιωτικά ελαττώματα, δημόσιες αρετές

Τώρα που αρχίσαμε, λόγω κρίσεως, να ξανασκεφτόμαστε τα αυτονόητα, αξίζει να ρίξουμε μια ματιά στο περιβόητο αόρατο χέρι της αγοράς, το οποίο, σύμφωνα με την παροιμιώδη έκφραση του Μάντεβιλ, μεταμορφώνει τα ιδιωτικά ελαττώματα σε δημόσιες αρετές. Το εξής παράδειγμα θα μας βοηθήσει να καταλάβουμε πώς λειτουργεί: φανταστείτε κάποιον που σχεδιάζει ένα νέο κινητήρα αυτοκινήτου με υψηλές επιδόσεις και μηδενική ρύπανση του περιβάλλοντος. Σίγουρα, αν το μεθοδεύσει σωστά, θα γίνει ένας από τους πλουσιότερους άνθρωπους στον κόσμο. Φανταστείτε επίσης ότι δεν δίνει δεκάρα για την οικολογία και τα συναφή· το κίνητρό του είναι τα λεφτά και απλώς βρήκε έναν τρόπο να κονομήσει. Τι σημασία έχει; θα πουν όσοι πιστεύουν στο αόρατο χέρι της αγοράς. Η απληστία του, δηλαδή το ιδιωτικό του ελάττωμα, μεταμορφώθηκε ως διά μαγείας σε δημόσια αρετή, εφόσον ικανοποίησε μια γενική ανάγκη.

Χωρίς αμφιβολία, αυτό συμβαίνει τις περισσότερες φορές. Αλλά όχι πάντα. Γιατί ενίοτε το αόρατο χέρι της αγοράς κάνει ακριβώς το αντίθετο. Και για του λόγου το αληθές θα επικαλεστώ μια είδηση που μπορεί και να μην έφτασε καν στην Ελλάδα: ομάδα ερευνητών ανακάλυψε ένα χάπι, το οποίο θα μειώσει κατά 50% τους θανάτους από εγκεφαλικά και καρδιακά νοσήματα. Επειδή όμως τα φάρμακα δοκιμάζονται επί χρόνια και σε μεγάλο αριθμό ατόμων πριν διατεθούν στο εμπόριο, οι ερευνητές προσέγγισαν διάφορες φαρμακευτικές εταιρείες για να αναλάβουν αυτή τη δαπανηρή διαδικασία. Και προς μεγάλη τους έκπληξη διαπίστωσαν ότι οι εταιρείες αδιαφόρησαν. Μα, πώς γίνεται; Η απάντηση είναι πολύ απλή: το χάπι δεν χρησιμοποιεί κάποια νέα θαυματουργή ουσία, αλλά συνδυάζει τέσσερα ήδη γνωστά φάρμακα. (εξ ού και το όνομά του: «πολυχάπι»). Τα οποία όμως, εκτός από γνωστά, είναι και πάρα πολύ φτηνά. Συγκεκριμένα, όποιος παίρνει το πολυχάπι καθημερινά, θα του κοστίσει 1 δολάριο τον μήνα! Συνεπώς δεν συμφέρει τις εταιρείες να το κατασκευάσουν. Κι επειδή κάποιος θα μπορούσε να αντιτάξει ότι κυκλοφορούν στην αγορά πάμφθηνα φάρμακα, θα πρέπει να συνυπολογίσουμε και τον εξής παράγοντα: το νέο χάπι θα καταργήσει μια σειρά από ακριβά φάρμακα, τα οποία αποφέρουν τεράστια κέρδη στη φαρμακοβιομηχανία. Ετσι, τις δοκιμές ανέλαβαν να τις κάνουν δύο ιδρύματα των οποίων η φιλοσοφία βρίσκεται στον αντίποδα της αγοράς. Είναι μη κερδοσκοπικά.

Μια άλλη περίπτωση, όπου το αόρατο χέρι της αγοράς όχι μόνο δεν λειτούργησε, αλλά μετέτρεψε τα ιδιωτικά ελαττώματα σε δημόσια καταστροφή είναι η χρηματοπιστωτική κρίση. Και πάλι θα πουν μερικοί ότι η υπόθεση μπορεί να πήγε στραβά, ξεκίνησε όμως όταν κάποιοι άφρονες ή άπληστοι τραπεζίτες χορήγησαν ανασφαλή δάνεια για να ικανοποιήσουν την ανάγκη να αποκτήσουν και οι φτωχοί στην Αμερική ιδιόκτητα σπίτια. Αν τα πράγματα ήταν τόσο απλά, οι εν λόγω τραπεζίτες θα χρεοκοπούσαν χωρίς να δημιουργηθεί πρόβλημα σε ολόκληρο τον κόσμο. Στην πραγματικότητα, όμως, οι τοξικοί τίτλοι των δανείων άρχισαν να αλλάζουν χέρια, και κάθε φορά όλο και κάτι έπαιρναν εκείνοι που τα διακινούσαν. Τι σημαίνει αυτό; απλούστατα, το ιδιωτικό ελάττωμα της απληστίας δεν μετατρέπεται σε δημόσια αρετή όταν το χρήμα γεννάει χρήμα. Διότι περί αυτού πρόκειται. Δεν μιλάμε για την υλική ανταμοιβή εκείνων που για ιδιοτελείς λόγους ικανοποιούν μια κοινωνική ανάγκη, μιλάμε για την αυτονόμηση της απληστίας, η οποία, ως υπέρτατη και δημόσια πλέον αρετή, αναπαράγεται και φουσκώνει μέχρι να σκάσει.

Κάπως έτσι σηκώσαμε τα αόρατα χεράκια μας και βγάλαμε τα ματάκια μας.